ΟΜΙΛΙΕΣ
28η Οκτωβρίου 1940: Τα μηνύματα…
Μετά το 1821, το έπος του ’40 είναι η πιο κορυφαία ώρα του νεώτερου ελληνισμού, στην οποία εμείς οι νεώτεροι οφείλουμε πολλά.
Οι μεγάλες ώρες ενός έθνους, πέρα από το φθαρτό «σώμα» των γεγονότων, που με τον καιρό γίνεται βορά της λήθης, είναι συγχρόνως και μεγάλες ώρες παιδείας.
Το χρέος όλων των Νεοελλήνων, δεν περιορίζεται στο να ξαναθυμηθούμε τα γεγονότα και να αισθανθούμε ότι επιτελέσαμε το χρέος μας. Το χρέος μας είναι να αναδείξουμε το πυκνό φάσμα των ιδεών που εμπεριέχει το μέγα γεγονός του ’40, να ανασύρουμε τα παιδευτικά του μηνύματα, τα σωτήρια άλλωστε στις μέρες μας, και να τα καταστήσουμε οδηγούς, προκειμένου να βγούμε από το λαβύρινθο στον οποίο εδώ και μερικά χρόνια έχουμε βρεθεί. Μόνον έτσι θα τιμήσουμε το διαπρεπές φορτίο της Ιστορίας μας. Μόνον έτσι θα δώσουμε ελπίδα στα επόμενα όνειρά μας και μόνον έτσι θα βεβαιωθούμε για τον δρόμο που πρέπει να ακολουθήσουν τα βήματά μας.
Ένα σημαντικό ιστορικό γεγονός, όπως εκείνο του ’40, τιμάται με μια ισόρροπη και ισοδύναμη πράξη παρόντος. Τα μεγάλα έργα μόνο με έργα οφείλουμε να τα τιμούμε: « έργω και δηλούσθαι τας τιμάς». Τότε και μόνον τότε, η οφειλόμενη τιμή προσδοκάται να γίνει ισότιμη του μεγάλου γεγονότος. Τότε και μόνον τότε, οι απόγονοι τιμητές κοινωνούν και επικοινωνούν με τα μεγάλα γεγονότα. Στην αντίθετη περίπτωση το ευκλεές περιεχόμενο της Ιστορίας εκπίπτει σε ανεπίτρεπτη αμηχανία των ρητόρων ή και σε μάταιους επετειακούς λόγους.
Θα παρακάμψω το ιστορικό των ημερών εκείνων. Άλλωστε, είναι σε όλους μας γνωστό. Το τι έγινε τη μέρα εκείνη του 1940 είναι προφανές: Η δύναμη προκαλεί την αδυναμία, το ανίσχυρο δίκαιο απειλείται από το πανίσχυρο άδικο.
Η νύχτα της παραφροσύνης απλωνόταν στο ήδη αιμόφυρτο πρόσωπο της Ευρώπης, ενώ η φρίκη της ξανθής κτηνωδίας κάγχαζε πάνω από το ετοιμοθάνατο σώμα της. Η βία «φιλοσοφεί» πάνω στο σώμα της Ευρώπης… Και όλα αυτά σε μια δυναμική που έδειχνε πως η αντιστροφή ήταν αδιανόητη. Και πολύ περισσότερο για το λαό μας.
Και ξαφνικά τη μέρα εκείνη του ’40, αλλάζουν όλα. Ο κομπασμός των δήθεν αήττητων ραγίζει απροσδόκητα. Ό, τι χθες φάνταζε αδιανόητο αποδεικνύεται εφικτό. Το υδαρές φρόνημα των σχιζοφρενών συναντά τα όριά του και ο χρόνος παύει να μοιάζει τελεσίδικα προσωπική ιδιοκτησία των τυράννων. Τούτος ο λαός «ο μικρός ο μέγας», παραμερίζει τα προσωπικά όνειρά του, διευθετεί και ανασυντάσσει τη συλλογική του μνήμη και υψώνει την οργή εις επήκοον της έκπληκτης Ευρώπης, και διαψεύδει όλες τις προβλέψεις. Για να αποδείξει, για μια ακόμη φορά, πως στην αναμέτρηση του δικαίου με το άδικο, του αγαθού με το κακό, αιώνιος και ακατάλυτος νόμος είναι ο θρίαμβος των δυνάμεων του αγαθού. Το πρώτο και κυρίαρχο μήνυμα της μέρας εκείνης…
Την ίδια μέρα, όμως, φανερώνεται και κάτι ακόμη, απείρως σημαντικότερο. Αναδύεται η συλλογική συνείδηση ενός λαού. Μια συλλογική συνείδηση που, αφού διευθέτησε και ανασύνταξε την ιστορική της μνήμη, μεταβάλλεται αστραπιαία σε αδιαπραγμάτευτη δύναμη, που στέκεται ατσάλινο ανάχωμα στην υπέρτερη δύναμη. Και είναι αυτή η νέα δύναμη που αλλάζει τη ροή των γεγονότων. Το δεύτερο, συνεπώς, μήνυμα της μέρας αυτής είναι, πως η ψυχική ενότητα, μαζί με την πίστη στο δίκαιο του αγώνα και την παράδοση του έθνους, αναδεικνύεται για μια ακόμη φορά το ακατάλυτο τρίπτυχο της μοναδικής αστείρευτης πηγής από την οποία το έθνος αντλεί την ύπαρξή του και τη μεγαλοσύνη του. Και εν τέλει σε ώρες κρίσης και τη σωτηρία του… Και αυτό είναι, ίσως, το σημαντικότερο δίδαγμα.
Ένα δίδαγμα που σήμερα μας είναι ιδιαίτερα αναγκαίο. Καθώς βρισκόμαστε στην καρδιά μιας πρωτόγνωρης κρίσης, είναι προφανές, πως η ανασύνταξη της μνήμης και η συγκρότηση μιας νέας συλλογικής συνείδησης είναι πάλι η νέα μας ελπίδα. Βέβαια, τα προβλήματα σήμερα δεν είναι όμοια με εκείνα του ’40. Σήμερα, ο «εχθρός» δεν βρίσκεται «ante portas» και δεν μας ζητάει με τρόπο ιταμό την κατάργηση των εθνικών συνόρων. Σήμερα, ο εχθρός έχει περάσει ήδη τις πύλες και βρίσκεται εδώ και μάλιστα από καιρό! Και, αφού, για καιρό και καιρό, σάρωνε τις αδιατίμητες αξίες του αλτρουισμού και της αλληλεγγύης, αποθέωνε τον ατομικισμό, διεύρυνε τις ανισότητες, επέτεινε την αβεβαιότητα, ενίσχυε τη διαφθορά, ξεθώριαζε το μέτρο, διαμόρφωνε τη δημόσια γνώμη, κατέστρεφε τη συλλογική συνείδηση, έφτασε σήμερα να μας απειλεί όλους. Σήμερα, λοιπόν, είναι και πάλι η ώρα μιας νέας εθνικής ανασυγκρότησης. Θα πρέπει συνεπώς και πάλι να ανασυντάξουμε τη μνήμη μας και να υφάνουμε από την αρχή τις λησμονημένες αξίες της αλληλοκατανόησης και της θυσίας, προκειμένου να συγκροτήσουμε μια νέα συλλογικότητα, στην οποία ο Άλλος δεν θα είναι ξένος, ανταγωνιστής, αλλά συνοδοιπόρος συναγωνιστής και εν τέλει συνάνθρωπος. Μόνον έτσι θα αντιμετωπίσουμε την κρίση… Αυτή την υποθήκη μας άφησαν οι μαχητές της μέρας εκείνης του ’40.
Είναι, λοιπόν, προφανές πως για να εκπληρώσουμε το χρέος μας απέναντί τους, αλλά και απέναντι στις γενιές που έρχονται, δεν αρκούν οι εορταστικές εκδηλώσεις. Χρέος της σημερινής μέρας είναι να καταδυθούμε στο βαθύτερο νόημα του αγώνα εκείνου και ταυτόχρονα να καταλάβουμε πως η «χιλιάκριβη η Λευτεριά» για την οποία αγωνίστηκαν οι μαχητές του ’40, δεν είναι μόνο μια, δεν είναι μόνο αυτή που απειλήθηκε και καταπατήθηκε βάρβαρα και βάναυσα από τους παρανοϊκούς και φιλόδοξους κοσμοκράτορες του Δευτέρου Παγκοσμίου Πολέμου.. Είναι η Λευτεριά η πολυδιάστατη: οικονομική, πολιτική, πνευματική… Είναι αυτή που υποβαθμίζει τη ζωή, δημιουργεί τον φόβο και την ανασφάλεια και τελικά τον θυμό. Είναι αυτή που παγιώνει την άποψη σύμφωνα με την οποία το μέλλον καλείται αβεβαιότητα.
Το βαθύτερο δίδαγμα του ’40 είναι πως καμία λευτεριά δεν χαρίζεται. Όλες κατακτώνται. Και όχι μια φορά και για πάντα, αλλά διαρκώς και από κάθε γενιά και από κάθε άτομο. Η ζωή των εθνών άλλωστε είναι μια διαρκής σωτηρία. Όπως και των ατόμων. Αλλά και οι απειλές είναι συνεχείς. Αλλάζουν προσωπεία. Μπορεί να γίνονται και οικείες και γι’ αυτό πιο επικίνδυνες. Κι αυτό ιδιαίτερα ισχύει για την εποχή μας.
Κλείνοντας…
Θέλω να τονίσω ότι, για να μείνει στη χώρα μας η Λευτεριά η πολυδιάστατη αυτό που της χρειάζεται είναι και πάλι η συλλογική και η ατομική διαρκής εγρήγορση και επαγρύπνηση. Και προ πάντων, είναι η διαρκής παιδεία, η μόνη που θα μας διασφαλίζει ένα διαρκώς υψηλότερο επίπεδο συνειδητότητας, προκειμένου σ’ αυτόν τον πολύπλοκο και πολυσύνθετο κόσμο της παγκοσμιότητας που αναδύεται να ανιχνεύουμε με ασφάλεια τις νέες προκλήσεις και ευκαιρίες, αλλά και τις καινούργιες απειλές.
Μόνο έτσι θα μας τιμά διαρκώς η Λευτεριά. Και μόνο έτσι θα την τιμούμε….
Τέλος…
Αν ιχνηλατήσουμε την πορεία των μεγάλων μας ποιητών, του Γιώργου Σεφέρη και του Οδυσσέα Ελύτη, θα διαπιστώσουμε ότι: Ο πρώτος αναζήτησε την πορεία της ελληνικής συνείδησης, που περιπλανήθηκε στον χρόνο. Ο δεύτερος βυθίστηκε στην αισθητική αντίληψη μιας πατρίδας, που επουλώνει τις πληγές της όπως οι στοιχειώδεις οργανισμοί της θάλασσας… Θα ανακαλύψουμε δύο όψεις της ίδιας πατρίδας: του πνευματικού κόπου και της χαράς των αισθήσεων.
Θα ανακαλύψουμε την ελπίδα, δηλαδή το μήνυμα του κορυφαίου ιστορικού γεγονότος που τιμούμε σήμερα…
27-10-2021
Ο. Καθ. Χρήστος Β. Μασσαλάς- π. Πρύτανης του Πανεπιστημίου Ιωαννίνων,
Πρόεδρος του Ριζαρείου Ιδρύματος
E-mail: cmasalas@uoi.gr