Ο Γιάννης Σταμέλος σε μια συζήτηση εφ’ όλης της ύλης

με τον Καθηγητή Χριστόφορο Χαραλαμπάκη

 

Βρεθήκαμε στην Ιεράπετρα στις 18 Αυγούστου 2020 και μιλήσαμε για τα πάντα. Ο Καθηγητής Χριστόφορος Χαραλαμπάκης είναι θαυμάσιος συνομιλητής και παρά τους σπουδαίους τίτλους που κατέχει και το τεράστιο έργο που μας έχει παραδώσει, με κορυφαίο κατά την άποψή μας το Λεξικό της Ακαδημίας Αθηνών, είναι απλός στη συμπεριφορά του και οικείος στον συνομιλητή του. Με καταγωγή από πολυμελή οικογένεια της Ανατολής, έκανε μεγάλο αγώνα, όπως μου είπε για να καταφέρει τα όσα σπουδαία κατόρθωσε στη ζωή του.

«Αυτό που θα ήθελα διακαώς να προσφέρω στην ιδιαίτερη πατρίδα μου, είναι ένα ενοποιημένο ηλεκτρονικό Ιστορικό λεξικό της κρητικής διαλέκτου με κατάλληλη αξιοποίηση των νέων μεθοδολογικών αρχών και των λεξικογραφικών προδιαγραφών που ακολούθησε το Χρηστικό Λεξικό της Ακαδημίας», λέει. Θεωρεί ότι είναι αργά σήμερα να το αναλάβει ο ίδιος. Είναι διατεθειμένος όμως να βοηθήσει στην πραγμάτωση αυτού του ονείρου του. Το λεξικό αυτό που οραματίζεται θα απεικονίζει τη διαχρονική και συγχρονική μορφή της διαλέκτου διαφωτίζοντας όλα τα επίπεδα ανάλυσής της με άφθονα επεξηγηματικά παραδείγματα.

Στη συνέντευξη που ακολουθεί ο Καθηγητής Χριστόφορος Χαραλαμπάκης αφηγείται πολλά κομμάτια από τη ζωή του, ξεδιπλώνει τη σκέψη του, διατυπώνει μεγάλες αλήθειες. Εμείς τον απολαύσαμε και τον ευχαριστούμε. Ελπίζω κι εσείς.

• «Οι αναγνώστες της Αμάλθειας σας γνωρίζουν από παλιά...»

Από πολύ παλιά, θα έλεγα. Πριν από μισό αιώνα -Θεέ μου, πόσο γρήγορα περνoύν τα χρόνια!-, πριν ακόμα πάρω το πτυχίο μου, έγραψα την πρώτη επιστημονική μου μελέτη, με παρακίνηση του καθηγητή της Λαογραφίας στο Πανεπιστήμιο Αθηνών Γεωργίου Σπυριδάκη, με καταγωγή από τη Σητεία. Πρόκειται για φοιτητική εργασία που εκπόνησα, σε ηλικία είκοσι ετών, στην καθαρεύουσα, όπως μας επέβαλαν τότε οι καθηγητές μας. Προτού λάβω το πτυχίο μου την έστειλα για δημοσίευση στην «Αμάλθεια». Ο διευθυντής του περιοδικού Νικόλαος Ζερβογιάννης, ένας υπέροχος άνθρωπος, ασυνήθιστα γενναιόδωρος στους εκκολαπτόμενους ερευνητές, έκανε ευχαρίστως δεκτή τη μελέτη μου που έφερε τον τίτλο: «Περιωρισμένης χρήσεως λαϊκά παιγνίδια εις τον νομόν Λασιθίου», Aμάλθεια, 2, 1971, 211-223. Ένιωσα αφάνταστη χαρά βλέποντας πρώτη φορά τυπωμένο το όνομά μου σε ένα καλαίσθητο ανάτυπο, προσφορά του περιοδικού. Πόσα νέα παιδιά ξέρουν άραγε σήμερα τι είναι ο ντελής με τη μάινα, τα λακούδια, τα σαράντα κόσκινα ή το σκιπέτο; Το κισκιντάκι, τα γνωστά πεντόβολα ή πετρόβολα, είναι το αρχαίο πεντόλιθα που μας διέσωσε ο Αριστοφάνης. Στα παιδικά μας χρόνια υπήρχε η έννοια της συλλογικότητας και στο παιχνίδι. Τη χαμένη αυτή αθωότητα της παιδικής ηλικίας απεικονίζει με μαγικό τρόπο ο Νίκος Χατζηκυριάκος-Γκίκας στον πίνακα «Λαϊκά παιχνίδια» (1937). Τώρα κυριαρχούν τα ηλεκτρονικά παιχνίδια της μοναξιάς, ενώ η διεθνοποιημένη βιομηχανία παιδικών παιχνιδιών εξελίσσεται με εκρηκτικούς ρυθμούς. Το παιχνίδι ως καταναλωτικό προϊόν έχει επιφέρει σε πολλά παιδιά το αίσθημα του κορεσμού και της αδιαφορίας. Όταν μια μαθήτρια του δημοτικού έχει στο δωμάτιό της δεκαπέντε κούκλες και ένα αγόρι της ίδιας ηλικίας είκοσι αυτοκινητάκια, τότε κάτι δεν πάει καλά, αν λάβει κανείς υπόψη του ότι υπάρχουν παιδιά τα οποία στερούνται βασικά είδη διατροφής.

• Σε τι βαθμό καθορίζουν τον μετέπειτα βίο τα παιδικά μας βιώματα;

   Το βίωμα είναι εμπειρία που επηρεάζει συνήθως τον τρόπο σκέψης, τη συμπεριφορά και γενικότερα τον ψυχικό κόσμο του ατόμου. Οι εμπειρίες είναι γνώσεις που αποκτά κάποιος στην πράξη, γεγονότα και συναισθήματα τα οποία διευρύνουν ή εμπλουτίζουν τη γνώση. Με την έννοια αυτή οι εμπειρίες των παιδικών χρόνων αποβαίνουν καθοριστικές για την εξέλιξη της προσωπικότητας, διαπίστωση που ήταν γνωστή ήδη από τα αρχαία χρόνια. Μέσα στο στενό οικογενειακό περιβάλλον αρχίζει η πρωτογενής κοινωνικοποίηση η οποία διαμορφώνει με αποφασιστικό τρόπο το σύστημα πεποιθήσεων και αξιών του μετέπειτα βίου. Αναφερόμενος στα βιώματα της παιδικής μου ηλικίας, θα έλεγα ότι ο χαρακτήρας μου σφυρηλατήθηκε πρωτίστως από τους «ολιγογράμματους» γονείς μου Γεώργιο και Όλγα, οι οποίοι όμως διέθεταν τη λαϊκή σοφία και την κάθε άλλο παρά ευκαταφρόνητη μόρφωση που παρέχουν οι αντιξοότητες του βίου. Τα επτά αδέλφια μου (Νίκος, Μαρία, Στέλιος, Κατίνα, Μπάμπης, Μανόλης, Αντώνης) με έκαναν να καταλάβω από πολύ νωρίς τι σημαίνει αδελφική αγάπη, και πόση αξία έχει η αλληλοϋποστήριξη και η συλλογικότητα.

   Οι άνθρωποι παλιά μάθαιναν να ζουν με τα απολύτως απαραίτητα, στα όρια της αξιοπρεπούς φτώχειας, και παρ’ όλα αυτά δεν μελαγχολούσαν. Θυμάμαι με νοσταλγική συγκίνηση, όπως ο κορυφαίος ποιητής Κυριάκος Χαραλαμπίδης, «τη μυρωδιά του ζεστού ψωμιού σαν έβγαινε από το φούρνο». Τα παιδιά έκαναν όνειρα και με πεισματική επιμονή τα πραγματοποιούσαν. Από μικρός συνειδητοποίησα τη γνήσια χαρά και την ψυχική ηρεμία που προσφέρει η άγρια ομορφιά της φύσης, η αρμονική συμβίωση του ανθρώπου με το περιβάλλον του. Άνθρωποι, ζώα, πουλιά, φυτά και δέντρα συμβίωναν αρμονικά. Έζησα ονειρικές στιγμές νιώθοντας τη γήινη φύση μας, περπατώντας δίπλα στις ολάνθιστες αμυγδαλιές ξυπόλυτος μέσα στη βροχή – η έννοια της ομπρέλας μάς ήταν άγνωστη, να πίνω το ολοκάθαρο γάργαρο νερό με τις χούφτες μου από το ρυάκι, να μαζεύω ασύλληπτης ομορφιάς αυτοφυή λουλούδια της κρητικής γης, όπως μανουσάκια, μαχαιρίδες και παιώνιες, να βλέπω με δέος τα χιλιάδες καντηλάκια που τρεμόσβηναν τις καλοκαιριάτικες νύχτες πάνω από το κεφάλι μας καθώς διανυκτερεύαμε στα δώματα ταπεινών σπιτιών που είχαμε στα μετόχια. Το απόλυτο σκοτάδι επέτεινε τη μαγεία του έναστρου ουρανού. Ο σύγχρονος άνθρωπος αιωρείται κυριολεκτικά στα λίγο ή πολύ ομοιόμορφα διαμερίσματα των πολυκατοικιών. Τα αποκαλώ και εγώ «σπιρτόκουτα», όχι μόνο «Όταν κοιτάς απ’ το αεροπλάνο», για να θυμηθούμε το υπέροχο αυτό τραγούδι του Κώστα Χατζή. Οι άνθρωποι που ζουν κυρίως στις μεγαλουπόλεις, έχουν χάσει την επαφή με το χώμα, με τη γη, με τη φύση, βιώνοντας έτσι εντονότερα το υπαρξιακό τους άγχος. Πρόσφατες ψυχαναλυτικές έρευνες έδειξαν ότι η μοναξιά και η κατάθλιψη θα είναι οι μεγάλες επιδημίες του 21^ου αιώνα.

 

• Από μικρός θέλατε να γίνετε Καθηγητής Γλωσσολογίας; Να κάνετε πανεπιστημιακή καριέρα;

   Μέχρι την τρίτη Δημοτικού δεν είχα καν σκεφτεί ότι μπορούσα να αλλάξω τη μοίρα μου. Δέκα χρονών παιδάκι χρειάστηκε να κάνω μια δύσκολη εγχείρηση στο πόδι στο Νοσοκομείο Παίδων «Η Αγία Σοφία». Με κατείχε ο φόβος μήπως μείνω μερικώς παράλυτος. Έζησα τη δυστυχία του άρρωστου παιδιού επί πολλούς μήνες με πικρότατες αναμνήσεις. Ευτυχώς απέφυγα τα χειρότερα. Μόλις άρχισα να περπατώ ξανά, και λίγο πριν επιστρέψω στην Κρήτη, είδα από κοντά την Ακρόπολη. Ήταν μια από τις συγκλονιστικότερες εμπειρίες της ζωής μου. Αυτή η μαγική θέα γράφτηκε ανεξίτηλα στη μνήμη μου. Από τότε άρχισε να με ελκύει η αρχαία ελληνική μυθολογία και ο αρχαιοελληνικός πολιτισμός. Επιστρέφοντας στο χωριό μου προσγειώθηκα ξανά στην πραγματικότητα. Θα μπορούσα να γίνω γεωργός ή βοσκός και, αν δεν φοβόμουνα τα τσιμπήματα των μελισσών, ένας καλός μελισσοκόμος, όπως ο μακαρίτης ο πατέρας μου. Έκτοτε με συνοδεύει η βιωματική σημασία της λέξης μελισσοκόμος που δεν μπορεί να περιγράψει κανένα λεξικό. Στο άκουσμα αυτής της λέξης συγκινούμαι βαθύτατα. Το κινηματογραφικό έργο του Θόδωρου Αγγελόπουλου με συγκλόνισε προτού το δω και μόνο ως τίτλος, παρ’ όλο που απογοητεύει τους λίγους μελισσοκόμους θεατές. Ο μελισσόκηπός μας, τριακόσια μέτρα από το βυζαντινό ναό του Αφέντη Χριστού (14^ος αιώνας) στα Πάνω Καρκάσα, ήταν το καμάρι μας. Ακόμα ηχεί στα αυτιά μου ο βόμβος των μελισσών. Παρακολουθούσα έκπληκτος πως επικοινωνούν τα αξιοθαύμαστα αυτά κοινωνικά έντομα. Το 2011 δημοσιεύτηκε μελέτη μου στην «Κυπριακή Μελισσοκομία» για τη γλώσσα των μελισσών. Στις καλές χρονιές βγάζαμε μέχρι δυο τόνους μέλι, πευκόμελο και θυμαρίσιο, που αν είχε τη σημερινή τιμή θα ήμασταν πλούσιοι. Δυστυχώς, οι άνθρωποι προτιμούσαν τη ζάχαρη, η οποία τότε ήταν πολύ πιο ακριβή από το μέλι.

   Δεν φανταζόμουν ποτέ ότι θα γινόμουν καθηγητής, πολύ περισσότερο καθηγητής πανεπιστημίου. Μπήκα με εξετάσεις στο Γυμνάσιο Ιεράπετρας και τότε συνειδητοποίησα τις ταξικές διαφορές. Ορισμένοι καθηγητές δεν έδιναν σημασία σ’ εμάς τα «χωριατάκια». Έτσι τουλάχιστο νιώθαμε. Τα πλουσιόπαιδα μάς απέφευγαν, με φωτεινές πάντα εξαιρέσεις. Χρειάστηκε σκληρός αγώνας για να φανεί η αξία μας. Αυτό το πείσμα να αποδείξουμε ότι κάτι αξίζουμε και εμείς, με διακαή πόθο να βελτιώσουμε την κοινωνική μας θέση, έμαθα πολύ αργότερα ότι λέγεται «κοινωνική κινητικότητα». Έτσι εξηγείται ότι πέτυχα με υποτροφία στη Φιλοσοφική Σχολή του Πανεπιστημίου Αθηνών. Δεν μου αρέσει να ωραιοποιώ καταστάσεις. Σας λέω με ειλικρίνεια ότι σε λίγους μήνες ένιωσα απογοήτευση από τους περισσότερους καθηγητές. Μου έκανε πολύ άσχημη εντύπωση ότι οι πιο πολλοί, στη συντριπτική τους πλειονότητα άνδρες, έμπαιναν στο αμφιθέατρο με τη συνοδεία τριών έως πέντε βοηθών. Ο ένας του κρατούσε τη τσάντα, ο άλλος έπαιρνε το καπέλο και το παλτό του να τα βάλει στην κρεμάστρα, ο επόμενος του έσβηνε τον πίνακα. Αυτό μου προξενούσε αλγεινή εντύπωση. Θαύμαζα κάποιους καθηγητές μου, οι περισσότεροι όμως με απογοήτευαν. Όταν, πρωτοετής φοιτητής, πήγα αμέσως μετά το μάθημα στο γραφείο του καθηγητή της νεότερης ελληνικής Ιστορίας να του ζητήσω πρόσθετη βιβλιογραφία για την επανάσταση του 1821, και φώναξε εκνευρισμένος στον βοηθό του: «Ανδρέα, έλα να πετάξεις έξω αυτόν τον θρασύτατον φοιτητήν», πρόλαβα και έφυγα έντρομος, διέγραψα όμως συγχρόνως από το μυαλό μου την ιδέα να διοριστώ βοηθός και ίσως, μετά από 25 χρόνια, κουβαλώντας τσάντες, να γίνω καθηγητής. Δεν ταιριάζει το καταπιεστικό πνεύμα και η υποτέλεια στην κρητική καταγωγή μου, ταυτισμένη με αγώνες ελευθερίας.

 

• Πιστεύετε στις συμπτώσεις;

   Στο Χρηστικό Λεξικό της Ακαδημίας Αθηνών ορίζω τη σύμπτωση ως «ταυτόχρονη και, φαινομενικά τουλάχιστον, τυχαία εκδήλωση γεγονότων, φαινομένων». Ανάμεσα στα επεξηγηματικά παραδείγματα παραθέτω και το ακόλουθο: Δεν πιστεύω στις συμπτώσεις. Επομένως σε ανύποπτο χρόνο απάντησα στο ερώτημά σας. Στο παράδειγμα αυτό η σύμπτωση είναι μερικώς συνώνυμο με την τύχη. Τα πράγματα όμως δεν είναι τόσο απλά. Τύχη είναι τόσο η «σύμπτωση ευνοϊκών καταστάσεων» όσο και «οτιδήποτε καθορίζει θετικά ή αρνητικά την εξέλιξη γεγονότων, χωρίς να έχει προβλεφθεί», με άλλα λόγια, η μοίρα, το πεπρωμένο. Αν η σύμπτωση ταυτιστεί με το πεπρωμένο, το οποίο από τα πανάρχαια χρόνια θεωρείται αναπόφευκτο, τότε οδηγούμαστε στη μοιρολατρία, σε μια απαισιόδοξη στάση προς τη ζωή, κοσμοθεωρία την οποία δεν αποδέχομαι καθώς δεν προσιδιάζει στο χαρακτήρα μου.

   Με την έννοια της σύμπτωσης ασχολούνται διάφορες επιστήμες, όπως τα μαθηματικά και η στατιστική, όπως γνωρίζετε από πρώτο χέρι, αλλά και η φυσική, η φιλοσοφία, η ψυχολογία, η κοινωνιολογία και η νομική. Ο αυστριακός φυσικός και συγγραφέας Florian Aigner (γεννήθηκε το 1979) στο βραβευμένο βιβλίο του Der Zufall, das Universum und Du. Die Wissenschaft vom Glück, Βιέννη 2016. (Η σύμπτωση, το Σύμπαν και Εσύ. Η επιστήμη της Τύχης) επισημαίνει ότι η σύμπτωση παίζει σημαντικό ρόλο στην πορεία της ζωής κάθε ανθρώπου και ειδικά στην επιστημονική σταδιοδρομία. Δεν κάθεσαι όμως με σταυρωμένα χέρια ή ξαπλωμένος στον καναπέ περιμένοντας να σου έρθει ουρανοκατέβατη η ευκαιρία. Όπως έγραψε χαρακτηριστικά ο Aigner, καθένας «πρέπει να δώσει στη σύμπτωση μια ευκαιρία».

   Σε ό,τι με αφορά, οι συμπτώσεις έπαιξαν αποφασιστικό ρόλο στον επιστημονικό μου βίο. Το Χειμερινό Εξάμηνο του 1973, μεταπτυχιακός φοιτητής στο Πανεπιστήμιο της Κολωνίας, με παρώθηση και οικονομική ενίσχυση του αδελφού μου Στέλιου που ήταν Gastarbeiter στο γειτονικό Βούπερταλ, γνώρισα από κοντά τον όντως διάσημο καθηγητή κλασικής φιλολογίας Albrecht Dihle. Όταν έμαθε ότι κατάγομαι από την Ιεράπετρα, με συμπάθησε γιατί λάτρευε την Ελλάδα (και ιδίως την Κρήτη), τη γλώσσα και τον πολιτισμό της οποίας ανέδειξε διαχρονικά με εντελώς πρωτότυπες έρευνες. Λίγους μήνες πριν γνωρίσω από κοντά τον καθηγητή μου, είχε περάσει αξέχαστες οικογενειακές διακοπές στην Ιεράπετρα. Αυτός ήταν ένας πρόσθετος λόγος να με συμπαθήσει ιδιαίτερα. Μου «ενοικίασε» (για να μη νιώθω άσχημα) ένα δωμάτιο στην έπαυλή του και ζούσα με την οικογένειά του. Το 1974 δέχτηκε επίσημη πρόσκληση να αναλάβει καθηγητής στο Harvard. Μου είπε ότι θα με έπαιρνε μαζί του και αρχίσαμε τις σχετικές προετοιμασίες. Τελικά, η σύζυγός του τον έπεισε να παραμείνουν στη Γερμανία για να μην αποξενωθούν τα πέντε παιδιά τους από την πατρίδα τους. Αντ’ αυτού δέχτηκε τη δελεαστική πρόταση του Πανεπιστημίου της Χαϊδελβέργης, του αρχαιότερου Πανεπιστημίου της Γερμανίας. Έτσι συνέχισα το διδακτορικό μου στην πανέμορφη αυτή πόλη της Βάδης-Βυρτεμβέργης. Αν πήγαινα στην Αμερική το πιθανότερο είναι ότι θα έμενα εκεί, οπότε η πορεία μου θα ήταν εντελώς διαφορετική.

   Μια από τις ευτυχέστερες «συμπτώσεις» (ή «συγκυρίες», αν θέλετε), στη ζωή μου είναι ότι το 2013 εκλέχτηκα ισόβιο μέλος του Ριζαρείου Ιδρύματος, ενός από τα αρχαιότερα και μεγαλύτερα καθιδρύματα της χώρας, ως εκπρόσωπος της Κρήτης, σύμφωνα με τους όρους της Διαθήκης του μεγάλου εθνικού ευεργέτη Γεωργίου Ριζάρη. Καύχημά μας είναι η Ριζάρειος Εκκλησιαστική Σχολή, Διευθυντής της οποίας υπήρξε επί δεκατέσσερα συναπτά έτη ο Άγιος Νεκτάριος.

 

• Έχετε μιλήσει για τη γοητεία που σας ασκούν τα γράμματα άλφα και όμικρον. Τα έχετε μάλιστα συνδέσει με το όνομά σας. Είναι οι απροσδόκητοι στροβιλισμοί τους στις λέξεις, η αισθητική τους ή «η αλληλουχία κάποιων κρυφών νοημάτων»;

   Το γεγονός ότι στο ονοματεπώνυμό μου ενυπάρχουν συνολικά εννέα φωνήεντα με έκανε από πολύ νωρίς να αντιληφθώ τη μαγεία της γραφής και της προφοράς των λέξεων. Μαθητής πρώτης Γυμνασίου διάβασα κάπου ότι οι Έλληνες ανακάλυψαν τα φωνήεντα και δημιούργησαν το τέλειο αλφάβητο. Πόσο υπερήφανος ένιωσα! Την ίδια χρονιά διάβασα την Αναφορά στον Γκρέκο. Με εντυπωσίασε το γεγονός ότι ο Νίκος Καζαντζάκης χαρακτηρίζει τα γράμματα του αλφαβήτου «μολυβένια στρατιωτάκια» και ότι με αυτά ήθελε να κηρύξει επιστράτευση, να σηκώσει στρατό, να παλέψει με το θάνατο. Τότε συνειδητοποίησα την ακατανίκητη δύναμη της γλώσσας. Άρχισα να παίζω με αυτά τα «μολυβένια στρατιωτάκια». Τα σχεδίαζα καλλιγραφικά με το μολύβι μου, τα έβαζα το ένα δίπλα στο άλλο, σχημάτιζα παράξενες λέξεις και γελούσα. Πολύ αργότερα κατάλαβα πόσο επικίνδυνοι μπορούν να γίνουν αυτοί οι αθώοι μικροί στρατιώτες στα χέρια επιτήδειων ανθρώπων. Το «μολύβι» παραπέμπει στο γνωστό όργανο γραφής, αλλά και στο «βλήμα όπλου». Η γλώσσα μπορεί να αποβεί φονικό όργανο, ακόμα πιο επικίνδυνο στην ωραιοποιημένη μορφή του ως ύφος, ως στιλ, λέξη που παραπέμπει ετυμολογικά κατ’ ευθείαν στο στιλέτο. Ως φοιτητής άρχισα να μελετώ τη γλώσσα των πολιτικών, ιδίως των ρητόρων, των δικτατόρων, των διαφημιστών και όσων παίζουν επικίνδυνα παιχνίδια με τη γλώσσα, ανακαλύπτοντας κρυφά «οπλοστάσια» που με γέμιζαν φόβο. Πολλές φορές έρχονταν στο νου μου τα λόγια του Καζαντζάκη ότι η γλώσσα είναι «μεγάλο θεριό». Το 2015 δημοσίευσα την εργασία «Η γλώσσα της εξουσίας και η εξουσία της γλώσσας» στην οποία δείχνω με συγκεκριμένα παραδείγματα την καταιγιστική της δύναμη. Υπάρχουν επιστήμονες που στρέφονται με εμπάθεια ή φθόνο εναντίον ομοτέχνων τους σε άψογα Ελληνικά. Αξίζει να τους θαυμάζουμε για την «ωραία» τους γλώσσα; Το ήθος αυτών των ανθρώπων δεν συμβαδίζει με το ήθος και την ηθική της γλώσσας.

   Η αινιγματική λέξη στροβιλισμός που παραπέμπει και στο διανυσματικό πεδίο, αποδίδει έξοχα την περιδίνηση των συμφώνων και των φωνηέντων στον εγκέφαλο για την παραγωγή μορφημάτων από τα οποία δημιουργούνται οι λέξεις. Ανάμεσα στο συμφωνικό σύμπλεγμα «πς» τοποθετούνται και τα πέντε φωνήεντα (: a, e, i, o, u, δεν είναι επτά, όπως νομίζουν οι πολλοί) για να μας δώσουν τις λέξεις: πας, πες, πεις, πως, πους. Η αισθητική παραπέμπει στο ωραίο και το υψηλό, με αποκορύφωμα την ποίηση. Στο Hμερολόγιο ενός αθέατου Aπριλίου (1984) ο Οδυσσέας Ελύτης, αναφέρεται σε «λέξεις άγνωστες που μοιάζουν πικρές και δυνατές σαν αγριόχορτα: ‘ύρφη’ ‘σαραγάνδα’ ‘τίντελο’ ‘δελεάνα’...». Τα κρυφά νοήματα των λέξεων γενικά, και όχι μόνο των ποιητικών νεολογισμών, δεν αποκωδικοποιούνται εύκολα. «Η γλώσσα που μιλώ δεν έχει αλφάβητο» (Το φωτόδεντρο και η δέκατη τέταρτη ομορφιά, 1971), θα αναφωνήσει ο αυτοεξόριστος στη Γαλλία ποιητής, δηλώνοντας με τον τρόπο αυτό τα μυστικά μονοπάτια της σκέψης.

 

• Τι κουβαλάτε πάντα από την Κρήτη μαζί σας;

   Το αδάμαστο πνεύμα της λευτεριάς και το αγέρωχο βλέμμα των Κρητικών. Η έξοχη ποιητική τριλογία του Δημήτρη Κακαβελάκη «Η Νήσος» (1970), «Κρήτη - Όνειρο Μέγα» (2011), «Σάρκα Μία» (2013) αποτυπώνει με ενάργεια και ασυνήθιστες λυρικές εξάρσεις το μεγαλείο της κρητικής ψυχής και του μακραίωνου αξιοθαύμαστου πολιτισμού του νησιού μας. Με διακατέχει η συναίσθηση ευθύνης «που εκπηγάζει από τα βάθη της ψυχής της Κρήτης, της ψυχής ενός διαχρονικού ηρωισμού που είναι μέσα στο DNA της Κρητικής παράδοσης των αγώνων για τη λευτεριά», όπως τονίζει ο ίδιος ποιητής.

   Το 1992, σε Γενική Συνέλευση του Τμήματος Φιλολογίας της Φιλοσοφικής Σχολής του Πανεπιστημίου Κρήτης, ζήτησαν «συνάδελφοί» μου να με «καταδικάσουν» γιατί ψήφισα στη βαθμίδα του επίκουρου καθηγητή έναν υποψήφιο σε άλλο Τμήμα. Επενήργησε το κρητικό φιλότιμο που όποιος το θίξει είναι σαν να σε σκοτώνει ψυχικά. Τους είπα ότι για την ψήφιση ή καταψήφιση υποψηφίου ο εκλέκτορας δίνει λογαριασμό στη συνείδησή του και μόνο. Επέμεναν να συζητηθεί το θέμα. Ζήτησα αναβολή να απαντήσω γραπτώς. Το αρνήθηκαν. Αποχώρησα από τη Γενική Συνέλευση λέγοντας ότι δεν θα με ξαναδούν ποτέ πια στο Πανεπιστήμιο. Το είπα και το έκανα. Οι κρητικές ρίζες μου δεν μου επέτρεπαν να δεχτώ κανενός είδους ταπείνωση. Ήθελα και θέλω να είμαι ελεύθερος. Είχα αποφασίσει να εγκαταλείψω οριστικά το Πανεπιστήμιο και το εγκατέλειψα προς έκπληξη όλων. Το έμαθε η καθηγήτρια Νεοελληνικής φιλολογίας στο Πανεπιστήμιο Αθηνών Άντα Κατσίκη-Γκίβαλου, με την οποία συνυπηρέτησα στην Ακαδημία Αθηνών, και εισηγήθηκε να μου γίνει τιμητική μετάκληση στο αρχαιότερο Πανεπιστήμιο της χώρας. Η Γενική Συνέλευση του Παιδαγωγικού Τμήματος Δημοτικής Εκπαίδευσης έκανε ομόφωνα αποδεκτή την εισήγησή της, την οποία ενέκρινε και πάλι ομόφωνα η Σύγκλητος του Εθνικού και Καποδιστριακού Πανεπιστημίου Αθηνών.

   Με συνοδεύει, επίσης, όπου πάω, η σοφία των απλών ανθρώπων της κρητικής υπαίθρου που ζυμώθηκαν με τα βάσανα της ζωής και απόκτησαν τη λαϊκή θυμοσοφία. Μελετώντας τη γλώσσα των συμπατριωτών μου ανακάλυψα ένα γλωσσικό ορυχείο, φλέβα χρυσού, πανάρχαιες λέξεις που ζουν ακόμα στο στόμα τους και επιβεβαιώνουν με τον καλύτερο τρόπο την αδιάσπαστη συνέχεια της ελληνικής γλώσσας. Ο απλός Κρητικός που λέει ακόμα τα ζώα οζά και έχνη (= έθνη, με τροπή του θ σε χ) είναι δύσκολο να φανταστεί ότι συνεχίζει την ομηρική παράδοση. Έθνος στην Ιλιάδα σημαίνει «αγέλη», «κοπάδι», «σμήνος».

   Κουβαλώ μαζί μου το έργο, τις ιδέες και τα διδάγματα φωτεινών προσωπικοτήτων παγκόσμιας εμβέλειας που γέννησε το ευλογημένο νησί μας. Όπου βρεθώ μνημονεύω Δομήνικο Θεοτοκόπουλο (ένιωσα ανείπωτη ευτυχία και υπερηφάνεια όταν προσευχήθηκα στο σπίτι του στο Τολέδο), Βιτσέντζο Κορνάρο (με το τραγούδι του Ερωτόκριτου με μεγάλωσε η μάνα μου), Ελευθέριο Βενιζέλο (στο προσκέφαλό μου έχω τη θρυλική μετάφρασή του Ιστορίαι Θουκυδίδου) και Νίκο Καζαντζάκη (15 χρονών είχα διαβάσει όλο το έργο του στο οποίο επανέρχομαι συνέχεια με θαυμασμό για το μεγαλείο της γλώσσας και της σκέψης του). Η Κρήτη γέννησε τον πατέρα της ελληνικής γλωσσολογίας Γεώργιο Χατζιδάκι. Από πολύ νωρίς ασχολήθηκα με το έργο του. Επιστήμονες αυτού του διαμετρήματος εμφανίζονται πολύ σπάνια.

   Καμαρώνω και για κάτι άλλο: Δεν έχω εγκαταλείψει την ωραία κρητική προφορά κι ας με κοιτάζουν απορημένοι οι λεγόμενοι Αθηναίοι.

 

• Έχετε πρότυπα;

   Ευτυχισμένοι είναι οι άνθρωποι που έχουν θετικά πρότυπα στη ζωή τους πρωτίστως τους γονείς τους. Αυτό σημαίνει ότι τα παιδικά τους χρόνια, τα οποία αποβαίνουν καθοριστικά στο μετέπειτα βίο, ήταν ευτυχισμένα. Στη δική μου περίπτωση το παράδοξο είναι ότι, ενώ έζησα σε σχετική ένδεια, έχοντας μόνο τα απολύτως απαραίτητα, δεν διατηρήθηκαν στη μνήμη μου παρά ελάχιστες πικρίες, γιατί οι υπέροχοι γονείς μου, με τον τίμιο μόχθο τους και με την εκπληκτική ευελιξία και ευρηματικότητά τους, πρόσφεραν στα οκτώ παιδιά τους πολλές μικρές χαρές και, παρά την οικονομική δυσπραγία, δεν μεμψιμοιρούσαν. Αυτό το πνεύμα αισιοδοξίας, με την ακατάπαυστη επωδό Δόξα να ’χει ο Θεός!, που άκουγα από τους γονείς μου, με συντροφεύει ως σήμερα. Έμαθα να μένω ευχαριστημένος με το ελάχιστο και να βρίσκω την «ευτυχία» (στην ουσία υπάρχουν μόνο μικρές ευτυχισμένες στιγμές) στο επιφανειακά ασήμαντο. Σ’ αυτό που δεν κοστίζει τίποτα, όπως το άφθονο παιχνίδι στους δρόμους -τότε δεν υπήρχαν αυτοκίνητα- και μετά το ξεδίψασμα στη βρύση του χωριού, η θέα ενός κυκλάμινου στου βράχου τη σχισμάδα, το κακάρισμα της πέρδικας στις βουνοπλαγιές ή το κελάηδημα του κορυδαλλού. Στην πέμπτη Δημοτικού η μητέρα μου, που έκανε χίλιες δυο δουλειές για να τα βγάλει πέρα, μου έραψε η ίδια ένα σακάκι, αλλά χωρίς φόδρα, για λόγους οικονομίας. Δεν ήθελα επ’ ουδενί να το φορέσω, κλαίγοντας απαρηγόρητα. Πρωτοετής φοιτητής περνούσα από το Κολωνάκι και πήρε το μάτι μου στην βιτρίνα ένα σακάκι που μου φάνηκε ότι δεν είχε φόδρα. Μπήκα στην ακριβή μπουτίκ και ζήτησα να το δω. Όταν διαπίστωσα ότι δεν είχε πράγματι φόδρα και είδε την έκπληξή μου η πωλήτρια, μου είπε εμφατικά ότι αυτά τα σακάκια ήταν πολύ της μόδας. Έφυγα χαμογελώντας με τη σκέψη ότι αδίκως έκλαιγα πριν από δέκα χρόνια καθώς αναγκάστηκα τελικά να φορέσω κάτι πολύ μοντέρνο χωρίς να το ξέρω! Η πραγματική αυτή ιστορία με δίδαξε την αξία του απλού, της απλότητας και της ολιγάρκειας.

   Οι δάσκαλοι και οι καθηγητές αποτελούν συχνά καθοριστικούς παράγοντες στη διαμόρφωση της προσωπικότητας κάθε ατόμου. Με την έννοια αυτή το λειτούργημά τους είναι ιερό.

   Επιτρέψτε μου να αναφέρω πρότυπα ανθρώπων, εξαίροντας συγκριμένες πράξεις τους τις οποίες δεν θα ξεχάσω ποτέ στη ζωή μου.

   Το Πάσχα του 1975 ήμουν εντελώς μόνος στη Χαϊδελβέργη. Νοίκιαζα, όπως προανέφερα, ένα δωμάτιο στην έπαυλη του καθηγητή κλασικής φιλολογίας Albrecht Dihle. Δώδεκα η ώρα τα μεσάνυχτα έψαλα μόνος μου σιωπηλά το «Χριστός Ανέστη». Την ίδια ακριβώς στιγμή άκουσα ένα ελαφρό κτύπημα στην πόρτα. Ήταν ο καθηγητής μου που ήρθε να μου ευχηθεί για τη μεγάλη γιορτή της χριστιανοσύνης κρατώντας ένα μεγάλο δίσκο με κόκκινα αβγά, τσουρέκι ειδικά φτιαγμένο από τη σύζυγό του, και διάφορα γλυκά. Κάθισε για λίγο μαζί μου και τσουγκρίσαμε τα κόκκινα αβγά. Δεν θα ξεχάσω ποτέ τη χαρά που μου έδωσε στην απελπιστική μοναξιά μου. To 1993, με αφορμή τη συμπλήρωση των εβδομηκοστών γενεθλίων του, οι μαθητές του του προσφέραμε ένα τιμητικό τόμο με πρωτότυπες μελέτες μας με τίτλο: Philanthropia kai Eusebeia. Ο καθηγητής ήταν πράγματι πρότυπο φιλανθρωπίας και ευσέβειας. Πέθανε στις 29 Ιανουαρίου 2020 σε ηλικία 97 ετών με πλήρη διαύγεια πνεύματος. Τον έκλαψα σαν να ήταν πατέρας μου. Στην κηδεία του ξεχώριζε το μεγάλο στεφάνι του Προέδρου της Ομοσπονδιακής Δημοκρατίας της Γερμανίας Frank-Walter Steinmeier. Ο Albrecht Dihle είχε λάβει το 1994 την ύψιστη διάκριση του γερμανικού Έθνους, τον ολόχρυσο Σταυρό Τιμής για την προσφορά του στην επιστήμη (Orden Pour le Mérite), προνόμιο που απολαμβάνουν ισοβίως κατ’ ανώτατο όριο μόνο 40 Γερμανοί επιστήμονες.

   Το 1976 υπέβαλα υποψηφιότητα για μια θέση συντάκτη στο Ιστορικό Λεξικό της Ακαδημίας Αθηνών. Κατέθεσαν τα δικαιολογητικά τους άλλοι 24 υποψήφιοι. Η Επιτροπή των Ακαδημαϊκών επέλεξε άλλον υποψήφιο. Ο Γενικός Διευθυντής του σχετικού Κέντρου Δικαίος Βαγιακάκος, εισηγητής χωρίς ψήφο, πρότεινε εμένα, καθώς ήμουν ο μόνος με διδακτορικό στη λεξικογραφία. Ο Βαγιακάκος απείλησε με παραίτηση, αν δεν εκλεγεί ο καλύτερος. Η συνεδρίαση διακόπηκε με επεισοδιακό τρόπο. Επαναλήφθηκε ύστερα από έξι μήνες και η εκλογή μου υπήρξε ομόφωνη. Το 1987 από μια εντελώς τυχαία συζήτηση με τον ακαδημαϊκό Μανούσο Μανούσακα πληροφορήθηκα την περιπετειώδη εκλογή μου. Το ίδιο βράδυ τηλεφώνησα στον Βαγιακάκο και του εξέφρασα την έκπληξή μου για το ότι τόσα χρόνια δεν μου ανέφερε το παραμικρό. Η απάντησή του: «Γιατί να σου το έλεγα; Έκανα απλώς το καθήκον μου». Από τη στιγμή εκείνη έμεινε στο νου και την καρδιά μου ως «ο δίκαιος Δικαίος».

   Αισθάνθηκα ότι έλαβα «χρυσό βραβείο», εντελώς ανέλπιστα, από τον διεθνώς κορυφαίο βιολονίστα και αρχιμουσικό Λεωνίδα Καβάκο. Τον γνώρισα από κοντά τον Απρίλιο του 2017 στο περικαλλές κτίριο της Ακαδημίας Αθηνών, όπου πραγματοποιήθηκε υπό τη διεύθυνσή του το Διεθνές Σεμινάριο Βιολιού & Μουσικής Δωματίου. Ένα μήνα νωρίτερα είχε βραβευτεί στη Κοπεγχάγη ως «ο καλύτερος μουσικός του κόσμου». Το γραφείο Δημοσίων Σχέσεων της Ακαδημίας μου ζήτησε, ύστερα από έγκριση του Γενικού Γραμματέα Βασίλειου Χ. Πετράκου, να του προσφέρω με αφιέρωση το Χρηστικό Λεξικό. Το ξεφύλλιζε μπροστά μου επί πέντε λεπτά. Έβλεπα ότι ένιωθε ρίγη συγκίνησης, συνειδητοποιώντας τη μουσικότητα των ελληνικών λέξεων. Τον διέκοψα λέγοντάς του πόσο υπερήφανοι νιώθουμε όλοι οι Έλληνες για εκείνον, και ότι τον θαύμασα, εκτός των άλλων, στο Κοντσέρτο για βιολί αρ. 2 του Σεργκέι Προκόφιεφ, για να μου ανταπαντήσει: «Εσείς προσφέρετε αθόρυβα πολύ περισσότερα στον πολιτισμό από εμένα». Προφανώς τα λόγια αυτά απηχούσαν την ευγένεια ψυχής που τον διακρίνει και ακραία μορφή αβροφροσύνης. Καθώς ήρθαν στο νου μου οι δηλώσεις του «φύτρωσα στον χώρο της μουσικής σαν πρασινάδα στην άσφαλτο» και «Κανένας υπουργός Πολιτισμού δεν με κάλεσε ποτέ ν’ ακούσει, έστω, τις απόψεις μου», κοιτάζοντας τον στα μάτια του είπα ότι νιώθω εντελώς αμήχανος να επαινεί ο ασύγκριτος σολίστας, ο μάγος της μουσικής τελειότητας, ένα ταπεινό λεξικογράφο.

   Πρότυπο έφεσης για μάθηση αποτελεί και για μένα ο εντεκάχρονος μαθητής Γιώργος Άρχος, παιδί οικογένειας βοσκών από το ορεινό χωριό μου, την Ανατολή Ιεράπετρας. Το βράδυ της 1^ης Σεπτεμβρίου 2018 με είδε με μια εκλεκτή παρέα στη μοναδική μικρή ταβέρνα του χωριού, η οποία ανήκει στην οικογένειά του, δίσταζε όμως να με πλησιάσει. Ήρθε η μητέρα του και μου είπε ότι ο γιος της ζήτησε να του αγοράσουν το Χρηστικό Λεξικό και ότι διαβάζει κάθε μέρα μερικά λήμματα και είναι ενθουσιασμένος με τον πλούτο της γλώσσας μας. Επιθυμία του ήταν να του το υπογράψω, αλλά το παιδί ντρεπόταν να μου το πει. Έστεκε λίγο πιο πέρα όρθιο, κρατώντας υπομονετικά στην αγκαλιά του το βαρύ λεξικό. Ζήτησα να έρθει κοντά μου. Άστραψε το γλυκό πρόσωπό του από χαρά. Ήταν τόση η συγκίνησή μου που με τρεμάμενο χέρι προσπάθησα να του γράψω δυο λόγια αγάπης. Τη σκηνή παρακολούθησαν, επίσης συγκινημένοι, δέκα φοιτητές και φοιτήτριες του Πανεπιστημίου Αθηνών με την καθηγήτριά τους Μαίρη Κωνσταντουδάκη-Κιτρομηλίδου, η οποία επί σειρά ετών διεξάγει έρευνα πεδίου για τα βυζαντινά και βενετικά μνημεία του νομού Λασιθίου, τον καθηγητή Γιάννη Παπαδάτο, που έφερε στο φως μινωική έπαυλη στη θέση Γαϊδουροφάς του χωριού μου, και τον καθηγητή Πασχάλη Κιτρομηλίδη, τώρα τακτικό μέλος της Ακαδημίας Αθηνών. Η κίνηση αυτή του μικρού μαθητή, που ένιωσε ανείπωτη χαρά για την ανέλπιστη αφιέρωση, έχει μείνει βαθιά χαραγμένη στη μνήμη μου. Το βράδυ εκείνο αισθάνθηκα ότι έλαβα ένα δεύτερο «χρυσό μετάλλιο» από ένα παιδί ταπεινής οικογένειας το οποίο με συγκίνησε αφάνταστα για την ευγενική του ψυχή και για τη φιλομάθειά του.

   Τα αρνητικά πρότυπα ασκούν έμμεσα δραστικότερη επιρροή στη ζωή των ανθρώπων. Απεχθάνομαι τους δόλιους και φθονερούς, τους αλαζόνες, τους επιδειξιομανείς και τους κάθε είδους εκμεταλλευτές, ιδίως του ανθρώπινου πόνου. Όταν τους ζούσα από κοντά ή τους συναντούσα σε διάφορες εκδηλώσεις, έλεγα πάντα από μέσα μου «κλασικά παραδείγματα προς αποφυγή».

 

• Έχετε ασχοληθεί εκτενώς με τα προβλήματα των νεοελληνικών διαλέκτων και των ιδιωμάτων, τι θα μπορούσαμε να πούμε για την Κρητική διάλεκτο και τα αντίστοιχα ιδιώματα; Πόσο μπορεί να διατηρηθεί ζωντανή;

   Οι νεοελληνικές διάλεκτοι (τοπικές μορφές γλώσσας που διαφοροποιούνται αισθητά από την κοινή γλώσσα) και τα ιδιώματα (γεωγραφικά προσδιοριζόμενες γλωσσικές ποικιλίες χωρίς μεγάλες αποκλίσεις από την επίσημη γλώσσα) με έχουν απασχολήσει σε δεκάδες μελέτες μου. Με ενοχλούσε από φοιτητή η αρνητική στάση πολλών για τις αποκλίσεις από την πρότυπη γλώσσα. Το παράδοξο είναι ότι, ενώ ο διαλεκτόφωνος έχει βιώσει και βιώνει την απαξίωση της γλώσσας του, συχνά υποτιμά ο ίδιος τις άλλες διαλέκτους. Το εκπαιδευτικό μας σύστημα, όπως και πολλών κρατών, φέρει μεγάλη ευθύνη γιατί δεν τόνωσε την αυτοεικόνα των διαλεκτόφωνων μαθητών με κατάλληλα γλωσσικά προγράμματα. Όπως η βιοποικιλότητα αποτελεί ανεκτίμητο πλούτο ο οποίος πρέπει να διατηρηθεί για την απολύτως αναγκαία οικολογική ισορροπία, κατά τον ίδιο τρόπο η γλωσσική ποικιλότητα είναι απαραίτητη για τη διατήρηση πολύτιμων πτυχών του ανθρώπινου πολιτισμού.

   Η κρητική διάλεκτος έχει το μοναδικό προνόμιο να διαθέτει πλούσια λογοτεχνική παράδοση, φτάνοντας σε αξιοζήλευτη ωριμότητα με τα περίφημα έργα της κρητικής λογοτεχνίας της ακμής (τέλη του 16^ου - τέλη του 17^ου αι.), με τα αριστουργήματα Ερωφίλη του Γεωργίου Χορτάτζη και ιδίως με τον Ερωτόκριτο του Βιτσέντζου Κορνάρου. Το έδαφος προετοίμασαν σπουδαίοι ποιητές της πρώιμης περιόδου, ήδη από το 1370 (Στέφανος Σαχλίκης, Μαρίνος Φαλιέρος, Μανόλης Σκλάβος, Μπεργαδής -το μικρό του όνομα είναι άγνωστο). Οι Κρητικοί κληρονόμησαν την ποιητικότητα η οποία διασώζεται στις υπέροχες μαντινάδες που συμπυκνώνουν τη λαϊκή σοφία σε ένα ομοιοκατάληκτο δεκαπεντασύλλαβο δίστιχο.

   Η κρητική διάλεκτος δεν πρόκειται να χαθεί, όπως πρόβλεπαν ορισμένοι λόγιοι πριν από εκατό χρόνια. Θα διατηρηθεί ζωντανή επί αρκετούς αιώνες, αλλά σε μια απλουστευμένη μορφή, αποτέλεσμα των κοινωνικών ανακατατάξεων και του τρόπου ζωής τη σύγχρονου ανθρώπου. Η εμφανής πριν από μερικές δεκαετίες διάκριση ανάμεσα στο Δυτικό και το Ανατολικό κρητικό ιδίωμα αρχίζει να «ξεθωριάζει». Η αποδιαλεκτοποίηση θα συνεχιστεί, θα παραμείνουν όμως τα δομικά στοιχεία στα οποία στηρίζεται η γλώσσα των Κρητικών και τα οποία κρατούν όρθιο το στιβαρό οικοδόμημα. Λέξεις, όπως: ίντα, κατέχω, καλιτσούνια, κοπέλι, μαντινιάδα, πεντοζάλης, ρακή, σύντεκνος, χοχλιός, αποτελούν «σήματα κατατεθέντα» της γλωσσικής και πολιτιστικής μας ταυτότητας.

   Από το Χειμερινό Εξάμηνο του 2020 άρχισε να διδάσκεται η κρητική διάλεκτος στο Παιδαγωγικό Τμήμα Προσχολικής Εκπαίδευσης του Πανεπιστημίου Κρήτης από την αναπληρώτρια καθηγήτρια Μαρίνα Τζακώστα. Είχαν προηγηθεί σημαντικές πρωτοβουλίες από τον δραστήριο πρόεδρο του Συλλόγου Ρεθυμνίων Αττικής «Το Αρκάδι» Γιώργο Βλατάκη. Διοργάνωσε μάλιστα μια υψηλού επιπέδου Εσπερίδα στις 11 Δεκεμβρίου 2017 με τίτλο «Η κρητική διάλεκτος μέσα από τα βιβλία του Μιχάλη Καυκαλά» τονίζοντας ότι «είναι ευκαιρία ενόψει του εορτασμού των 40 ετών από ιδρύσεώς του, το Πανεπιστήμιο Κρήτης να δωρίσει στους φοιτητές του την διδασκαλία της κρητικής διαλέκτου, έστω και ως μάθημα επιλογής». Για τον ίδιο σκοπό το Ιστορικό και Λαογραφικό Μουσείο Ρεθύμνης, μεγάλο επίτευγμα της Προέδρου του Φαλής Βογιατζάκη, με ενεργό συμμετοχή του Γενικού Γραμματέα του Μουσείου Χάρη Στρατιδάκη, διοργάνωσε στο χώρο του Μουσείου στις 6 Σεπτεμβρίου 2020 Ημερίδα με θέμα: «Ιστορικότητα, εκφραστικό βάθος, διδακτικοί πειραματισμοί». Τα υψηλής αισθητικής Πρακτικά της Ημερίδας, τα οποία κυκλοφόρησαν την ίδια μέρα, αποτελούν σημαντική συμβολή στη μελέτη της διαλέκτου. Η αφύπνιση της ιστορικής μνήμης, που αποτελεί αναγκαίο όρο επιβίωσής μας, προϋποθέτει, εκτός των άλλων, τη γλωσσική μνήμη.

   Προέχει να ενταχθούν στο μάθημα της γλωσσικής διδασκαλίας σε πανελλήνια κλίμακα, ιδίως στην πρωτοβάθμια και δευτεροβάθμια εκπαίδευση, όλες οι ζωντανές ποικιλίες της νεοελληνικής γλώσσας, για να εκτιμήσουν οι μαθητές την αξία του γλωσσικού πλουραλισμού. Στη συνέχεια, στηριζόμενοι στα θεμέλια της φυσικής τους γλώσσας, θα στραφούν στη γλωσσομάθεια, απολύτως απαραίτητη στις σύγχρονες πολυγλωσσικές και πολυπολιτισμικές κοινωνίες. Τα γλωσσικά δικαιώματα ανήκουν στα βασικά ανθρώπινα δικαιώματα.

 

• Πως βλέπετε τη γλωσσική διδασκαλία στα σχολεία μας σήμερα;

   Ζείτε από κοντά, χρόνια τώρα, την εκπαίδευση και ξέρετε από πρώτο χέρι τα τρωτά του εκπαιδευτικού μας συστήματος. Φυσικά και δεν είμαι ευχαριστημένος, όπως προφανώς ούτε εσείς, από τον τρόπο με τον οποίο διδάσκεται η γλώσσα σε όλες τις βαθμίδες της εκπαίδευσης. Το «νέκταρ της γνώσης» μπορεί να το ρουφήξει κανείς μόνο όταν κατακτήσει τη γλώσσα, όταν μάθει με μεγάλο κόπο τα κρυφά μυστικά της, όπως έδειξε ο José Luis Cuerda στην πολυβραβευμένη ταινία του «Η γλώσσα της πεταλούδας» (1999). Η κριτική σκέψη αναπτύσσεται αποτελεσματικότερα όταν γίνουν κατανοητοί οι μηχανισμοί λειτουργίας της γλώσσας. Αν ο μαθητής δεν τους κάνει κτήμα του, δεν θα μπορέσει αργότερα να ανταποκριθεί στις υποχρεώσεις του ως υπεύθυνου πολίτη, ούτε να διακριθεί ως επιστήμονας. Η κριτική εγγραμματοσύνη καθιστά τα άτομα ευσυνείδητους, ενσυνείδητους και ενεργούς πολίτες, παρέχοντάς τους τη δυνατότητα να αλλάξουν τα κακώς κείμενα στην κοινωνία, στο βαθμό που αυτό είναι εφικτό. Για την επίτευξη ενός τόσο υψηλού στόχου επιβάλλεται να δοθεί έμφαση στη γλωσσική διδασκαλία, η οποία δεν είναι έργο μόνο των φιλολόγων, όπως νομίζουν πολλοί, αλλά εξίσου και των καθηγητών όλων των ειδικοτήτων.

   Το Ευρωπαϊκό Κέντρο Σύγχρονων Γλωσσών του Συμβουλίου της Ευρώπης, που εδρεύει στο Graz της Αυστρίας, αναλαμβάνει καινοτόμες δράσεις, τις οποίες δεν παρακολουθεί κατά πόδας το ελληνικό σχολείο. Το «Πρόγραμμα 2020-2023» έχει τίτλο: «Εμπνέοντας την καινοτομία στη γλωσσική εκπαίδευση: αλλάζοντας πλαίσιο, αναπτύσσοντας ικανότητες». Η γλωσσική διδασκαλία δεν περιορίζεται στην εκμάθηση γλωσσών, αλλά επεκτείνεται στην καλλιέργεια της δημοκρατικής ιθαγένειας και της αλληλοκατανόησης.

   Αυτό που λείπει από τα σχολικά βιβλία -πότε, επιτέλους θα γίνει πράξη το πολλαπλό βιβλίο;- είναι η καλλιέργεια της κριτικής γλωσσικής επίγνωσης. Δεν θα επαναλάβω τα χιλιοειπωμένα περί παπαγαλίας, η αλήθεια όμως είναι ότι στην πρωτοβάθμια και δευτεροβάθμια εκπαίδευση καλλιεργείται η προσποίηση και η τυποποιημένη σκέψη. Ούτε στην τριτοβάθμια απουσιάζει εντελώς. Στην υποτιθέμενη νέα μορφή εξετάσεων στο μάθημα Γλώσσα-Λογοτεχνία της Γ΄ Λυκείου ζητείται από τους μαθητές να συντάξουν ένα κείμενο 350 λέξεων. Αντί να αξιοποιήσουν έντυπες και ηλεκτρονικές πηγές, να κρίνουν και να συγκρίνουν διαφορετικές απόψεις, αναγκάζονται, για να πάρουν καλό βαθμό, να αναπαράγουν, λίγο ή πολύ, τα ηθικολογικά στερεότυπα της παλιάς Έκθεσης ιδεών. Φέτος (Ιούνιος του 2020) τέθηκε σε υποψηφίους για τα ΑΕΙ το ερώτημα «Ποιο ρόλο έχει η Ποίηση στην προσωπική σας ζωή»; Θα ήμουν ευτυχής αν μου παραχωρούσε το Υπουργείο Παιδείας αντιπροσωπευτικό δείγμα των απαντήσεων για έρευνα και σχολιασμό. Όποιος τολμά να δώσει ειλικρινή απάντηση (: κανένα απολύτως ρόλο δεν έχει στην προσωπική μου ζωή, καθώς ή ίδια η Πολιτεία απαξιώνει την ποίηση και τους ποιητές) παίρνει συνήθως χαμηλή βαθμολογία.

   Οι υποψήφιοι, όπως γενικά όλοι οι μαθητές, δεν εκφέρουν την προσωπική τους άποψη, αλλά αυτή που θα τους υποδείξουν οι φροντιστές, πλήρως εναρμονισμένη με ό,τι υποθέτουν ότι θα άρεσε στους διορθωτές των γραπτών τους. Δυστυχώς, η ποίηση παίζει διακοσμητικό ρόλο στη ζωή των περισσοτέρων. Η Μαρία Φουκά, φιλόλογος στο 2ο Γυμνάσιο Πατρών, αποτυπώνει με ζωηρά χρώματα τη ζοφερή πραγματικότητα (βλ. «Εκπαιδεύοντας τα παιδιά μας στην υποκρισία και το ψέμα», www.alfavita.gr/panellinies/325026, 15.6.2020): «Τον εκβιάζεις ψυχολογικά να σου δώσει την απάντηση που εσύ θέλεις -Η Ποίηση έχει ρόλο στην προσωπική μου ζωή-. Του κλείνεις το μάτι να σου γράψει ψέματα, να υποκριθεί κάτι που δεν κάνει, να σου αποδείξει τέλος ότι έχει εκπαιδευτεί πολύ καλά να λέει ψέματα... Κι όλα αυτά μέσα από την Ποίηση… Τι ειρωνεία!!!». Ελάχιστοι υποψήφιοι, αλλά και ενήλικα μορφωμένα άτομα, μπορούν να αναφέρουν, για παράδειγμα, έστω έναν εκπρόσωπο της γενιάς του 70 και ακόμα λιγότεροι έχουν διαβάσει μια ολόκληρη συλλογή του ποιητή που υποτίθεται ότι θαυμάζουν. Λείπει η ποίηση από τη ζωή μας γι’ αυτό γινόμαστε τόσο πεζοί.

   Από το άλλο μέρος, η αξιολόγηση των μαθητών δεν στηρίζεται σε αντικειμενικώς εξακριβώσιμα στοιχεία. Για παράδειγμα, στις πανελλαδικές εξετάσεις η βαθμολόγηση των γραπτών στο μάθημα «Νεοελληνική Γλώσσα και Λογοτεχνία Γενικής Παιδείας» φέρνει κάθε χρόνο στην επιφάνεια τις μεγάλες αποκλίσεις μεταξύ των βαθμολογητών, πράγμα που σημαίνει ότι οι υποψήφιοι είναι έρμαιο στα χέρια των διορθωτών και της τυχαιότητας. Στις φετινές πανελλαδικές εξετάσεις εισήχθησαν σε Ανώτατες Σχολές 25.000 περίπου υποψήφιοι με γενική βαθμολογία κάτω από τη βάση. Παρ’ όλα αυτά, τίποτε δεν εμπόδισε τους πολιτικούς όλων των κομμάτων, τους δημάρχους, περιφερειάρχες και αντιπεριφερειάρχες ανά την επικράτεια, να εκφράσουν και με γραπτές ανακοινώσεις τους τα θερμά τους συγχαρητήρια για την επιτυχία στην ουσία αποτυχόντων. Δεν είναι τραγικό πράγμα η αποτυχία. Επιμένεις, με μεγαλύτερο πείσμα, και τελικά βγαίνεις νικητής. Ο στρουθοκαμηλισμός όμως δεν τιμά κανένα μας. Τα παιδιά αυτά με τις απελπιστικά χαμηλές βαθμολογίες, για τις οποίες δεν φταίνε τα ίδια, αν δούμε και το κοινωνικό τους υπόβαθρο, ξέρουν ότι τα κοροϊδεύουμε, όταν τους δίνουμε συγχαρητήρια που δεν τα αξίζουν. Τα δέχονται με πικρόχολη διάθεση γιατί γνωρίζουν πολύ καλά τα εμπόδια που θα συναντήσουν στις σπουδές τους.

   Συχνά εμείς οι μεγάλοι υποτιμάμε την οξυδέρκεια των μαθητών. Δεν θα ξεχάσω ποτέ στη ζωή μου αυτό που έζησα το 1995 σε ένα δημοτικό σχολείο στο Κερατσίνι. Παρακολούθησα το γλωσσικό μάθημα στην τετάρτη Δημοτικού με την ιδιότητα του Αντιπροέδρου του Παιδαγωγικού Ινστιτούτου. Ένα αγόρι ήταν υπερκινητικό και η συμπεριφορά του ήταν όντως εκνευριστική. Όλοι θεωρούσαν ότι ήταν άτομο χαμηλής νοημοσύνης. Για να τονώσω την αυτοεικόνα του, του έκανα μια ερώτηση η οποία δεν ήταν ιδιαίτερα δύσκολη, θέλοντας να επαινέσω δημόσια το μαθητή και να περάσω ένα σημαντικό παιδαγωγικό μήνυμα στους συμμαθητές του που τον είχαν πλήρως απαξιώσει. Μου απάντησε σωστά και αμέσως επιδοκίμασα με θερμά λόγια το ευφυές πνεύμα του. Σε κλάσματα δευτερολέπτου ήρθε για μένα η απάντηση-καταπέλτης: «Μου κάνατε, κύριε, εύκολη ερώτηση, για να μου πείτε ‘μπράβο’!».

 

• Ζούμε στις μέρες μας την επανάσταση της Τεχνητής Νοημοσύνης και των ευφυών συστημάτων, της παγκοσμιοποιημένης οικονομίας, των μεγάλων περιβαλλοντικών προβλημάτων, ποια η θέση και ο ρόλος του δασκάλου μέσα σ’ αυτό το περιβάλλον;

   Η τεχνητή νοημοσύνη (μετάφραση του αγγλ. artificial intelligence, νεολογισμός του 1955), σπουδαίος κλάδος της Πληροφορικής που ασχολείται με την ικανότητα μηχανήματος να μιμείται τον άνθρωπο ως προς την ευφυΐα και τους τρόπους ενεργοποίησης μιας τέτοιας συμπεριφοράς σε υπολογιστές, σε συνδυασμό με τα έμπειρα ή ευφυή συστήματα, άλλαξε την πορεία της ανθρωπότητας, ενώ η τέταρτη βιομηχανική επανάσταση αρχίζει ήδη να επιφέρει τρομακτικές αλλαγές στη ζωή μας.

Η νέα τεχνολογική επανάσταση, το δίκτυο 5G, προσφέρει συνδέσεις κινητών συσκευών στο διαδίκτυο έτη φωτός πιο γρήγορες από τις υπάρχουσες, με αποτέλεσμα το επίθετο έξυπνος να βρει απειράριθμες εφαρμογές στην καθημερινότητά μας. Ελλοχεύουν όμως πολλοί κίνδυνοι, όπως, για παράδειγμα, οι συνέπειες της ασύρματης ακτινοβολίας και το κυτταρικό στρες. Από τις έξυπνες πόλεις ως τα έξυπνα αυτοκίνητα χωρίς οδηγό, θα οδηγηθούμε αναγκαστικά στην «έξυπνη εκπαίδευση», η οποία, αν δεν προσέξουμε, μπορεί να αποβεί «βλακώδης», για να θυμηθώ την έκφραση «η βλακώδης επίκληση του νέου» του φιλόσοφου Κορνήλιου Καστοριάδη. Το θέμα είναι να μη γίνουμε από την πολλή ευφυία απάνθρωποι, να μη χάσουμε την ψυχή μας με τη θεολογική έννοια του όρου.

   Οι εκπρόσωποι των Ανθρωπιστικών Επιστημών βλέπουν με θαυμασμό και δέος τις τεχνολογικές εξελίξεις τις οποίες επικροτούν (δεν μπορούν έτσι κι αλλιώς να κάνουν διαφορετικά), επιμένουν όμως με την ανίσχυρη φωνή τους να διακηρύσσουν ότι ο σύγχρονος τεχνοκρατούμενος κόσμος έχασε την ανθρωπιά του και πρέπει να επανέλθει σε ένα νέο είδος ανθρωπισμού. Τα ευφυή συστήματα και οι πολυκριτήριες μέθοδοι λήψης αποφάσεων δεν κάνουν ευφυέστερο τον άνθρωπο, καθώς η συναισθηματική νοημοσύνη αποτελεί τον αντίποδα της εκθειαζόμενης ψυχρής λογικής των στατιστικών αναλύσεων και των μαθηματικών μοντέλων. Η «ευτυχία» του ανθρώπου δεν προσμετράται με δείκτες ευμάρειας ενός φαντασιακού κόσμου, όταν ο ψυχισμός του κατακρεουργείται από το φόβο που του δημιουργούν όσα τρομακτικά συμβαίνουν καθημερινά ανά την υφήλιο.

   Η μεγαλύτερη πρόκληση για τον σύγχρονο άνθρωπο είναι τα οξυμμένα περιβαλλοντικά προβλήματα (όπως δείχνουν τα ολοένα και συχνότερα επαναλαμβανόμενα ακραία καιρικά φαινόμενα και στη χώρα μας), η λύση των οποίων αναβάλλεται διαρκώς λόγω τεράστιων οικονομικών συμφερόντων και πολιτικών σκοπιμοτήτων, με αποτέλεσμα τα αδιέξοδα να πολλαπλασιάζονται με γεωμετρική πρόοδο. Το εκπαιδευτικό μας σύστημα επιβάλλεται να δώσει μεγαλύτερη έμφαση στην ανάπτυξη της οικολογικής συνείδησης. Τα εγκλήματα που διαπράττει ο άνθρωπος σε βάρος του περιβάλλοντος, τελικά σε βάρος του εαυτού του, θα τα πληρώσει πολύ ακριβά. Η φύση είναι πανίσχυρη και εκδικείται σκληρά. Ο Ιπποκράτης πριν από τόσους αιώνες προειδοποιούσε: ἡγεμονικότερον ἁπάντων φύσις.

   Η παγκοσμιοποιημένη οικονομία ανέτρεψε την έννοια του κράτους. Η συνδυασμένη χρηματιστηριακή αξία (κεφαλαιοποίηση) πέντε τεχνολογικών κολοσσών (Facebook, Amazon, Apple, Microsoft, Google) στα τέλη Αυγούστου 2020, εν μέσω της κρίσης του κορονοϊού, είχε ξεπεράσει το αστρονομικό ποσό των 7,5 τρισεκατομμυρίων δολαρίων. Ποια μπορεί να είναι η αποστολή του δασκάλου στο σύγχρονο κόσμο, όταν ο ρόλος των εθνικών κυβερνήσεων, κυρίως των μικρών χωρών, περιορίζεται από τις διαρκείς πιέσεις που ασκούν τα μεγάλα ξένα οικονομικά συμφέροντα; Ο ρόλος του δασκάλου υποβαθμίζεται, όπως και το κοινωνικό του κύρος. Δεν είναι πια ο κύριος φορέας της λιγοστής γνώσης, όπως στην προπολεμική Ελλάδα. Οι διαδικτυακές πηγές πληροφόρησης έχουν αλλάξει άρδην το μαθησιακό τοπίο. Ο εκπαιδευτικός γίνεται τώρα πια διαχειριστής της γνώσης, πελαγώνει όμως ο ίδιος από την υπερπληροφόρηση.

   Η κατάσταση ενδέχεται να λάβει απρόβλεπτες διαστάσεις. Ευημερούν οι «μεταπράτες» της ευτυχίας, ενώ πολλοί νέοι, με μανία αυτοπροβολής, πουλούν στα μέσα κοινωνικής δικτύωσης την ιδιωτικότητά τους, εκτειθέμενοι ανεπανόρθωτα. Ο ισπανός ψυχολόγος Edgar Cabanas και η μαροκινή κοινωνιολόγος Eva Illouz στο καινοτόμο βιβλίο τους Manufacturing Happy Citizens: How the Science and Industry of Happiness Control our Lives (2019), μεταφρασμένο και στα Ελληνικά ανακριβώς ως Ευτυχιοκρατία. Πώς η βιομηχανία της ευτυχίας κυβερνά τη ζωή μας (2020) δείχνουν με ποιο τρόπο η ανάπτυξη των νέων τεχνολογιών δημιούργησε ένα παθολογικό μοντέλο τεχνητής ευδαιμονίας. Tα συναισθήματα έχουν μετατραπεί σε εμπόρευμα με σημείο αναφοράς, όχι το κοινωνικό σύνολο, αλλά τον εαυτό ως «σήμα κατατεθέν» (brand) για εμπορευματοποίηση.

   Επειδή συχνά επικρίνονται οι δάσκαλοι, θα ήθελα εμφατικά να τονίσω ότι το σχολείο είναι κοινωνικός θεσμός, δεν είναι κάτι αυτόνομο για να μπορεί να αυτοβελτιωθεί. Η ποιότητα στην εκπαίδευση βρίσκεται σε άμεση συνάρτηση με την ίδια την κοινωνία η οποία νοσεί βαρύτατα (πάντα νοσούσε), τώρα όμως οι συνέπειες γίνονται αμέσως αντιληπτές και διαδίδονται ταχύτατα από τη μια άκρη της Γης στην άλλη.

 

• Ποια μπορεί να είναι η εξέλιξη της γλώσσας μας τα επόμενα χρόνια όταν βλέπουμε συνεχώς γύρω μας να χρησιμοποιείται όλο και περισσότερο μια διεθνοποιημένη Αγγλική;

   Ο καθηγητής σημειολογίας και παγκοσμίως γνωστός μυθιστοριογράφος Umberto Eco είχε δηλώσει ότι «Η γλώσσα της Ευρώπης είναι η μετάφραση», εννοώντας προφανώς ότι πρέπει να προστατευθεί η ισοτιμία των επίσημων γλωσσών των κρατών-μελών της Ευρωπαϊκής Ένωσης. Όραμα του Ευρωπαϊκού κοινοβουλίου, όπως διακηρύσσει στη σχετική ιστοσελίδα του, είναι «να οικοδομήσουμε γέφυρες μεταξύ διαφορετικών γλωσσών και πολιτισμών και να προωθήσουμε τη βιώσιμη πολυγλωσσία ως ουσιαστική συνιστώσα του ευρωπαϊκού δημοκρατικού ιδεώδους». Η πραγματικότητα όμως είναι διαφορετική και τη γνωρίζουμε όλοι. Η Αγγλική είναι lingua franca, δηλαδή κοινή γλώσσα συνεννόησης στο σύγχρονο κόσμο, όπως ήταν πριν από πολλούς αιώνες η αρχαία Ελληνική και κατόπιν η Λατινική. Οι γλωσσολόγοι διακηρύσσουμε ότι όλες οι γλώσσες είναι ίσες, όπως όλοι οι άνθρωποι (πρέπει να) είναι ίσοι, αλλά δυστυχώς δεν ισχύει στην πράξη ούτε το ένα ούτε το άλλο. Η αμερικανική Αγγλική είναι στην ουσία εκείνη που έδωσε το τεράστιο κύρος στην Αγγλική, καθώς οι Η.Π.Α., από τον δεύτερο παγκόσμιο πόλεμο και μετά, αποτελούν ηγέτιδα δύναμη στο χώρο της οικονομίας, των στρατιωτικών εξοπλισμών, της επιστήμης γενικά και της υψηλής τεχνολογίας ειδικότερα, αλλά και σε θέματα πολιτισμού στις ποικίλες εκφάνσεις του. Η ηγετική επιρροή της Αγγλικής στις περισσότερες γλώσσες του κόσμου, και κατ’ επέκταση στους πολιτισμούς των άλλων λαών, δεν οφείλεται στην εσωτερική ποιότητα αυτής της γλώσσας, αλλά σε καθαρά πρακτικούς λόγους. Μέσω της Αγγλικής η επικοινωνία σε οποιοδήποτε μέρος της Γης γίνεται πολύ πιο εύκολα.

   Οι Κινέζοι ερευνητές Jiao Xue και Wenjing Zuo σε μελέτη τους δημοσιευμένη το 2013 στο περιοδικό Theory and Practice in Language Studies, αναφέρονται στην αναπόφευκτη παγκόσμια κυριαρχία της Αγγλικής την οποία χαρακτηρίζουν τεράστια «χιονόμπαλα» (snowball), στην ουσία εννοούν «χιονοστιβάδα» (avalanche), που δεν μπορείς να την αποφύγεις. Επισημαίνουν ότι το 80% των κειμένων σε ολόκληρο τον κόσμο γράφονται στην Αγγλική. Δεν τους φοβίζουν οι ξένες λέξεις που «εισβάλλουν», όπως λένε, στη γλώσσα τους, αλλά το ότι μπορεί να αλλοιώσουν τον πολιτισμό τους. Εκφράζουν τη βεβαιότητα ότι η Κινεζική, με λαμπρή παράδοση πέντε χιλιάδων χρόνων, δεν κινδυνεύει από την εισβολή (όρος που παραπέμπει σε πολεμικό λεξιλόγιο) της Αγγλικής, αρκεί να γίνεται προσεκτική επιλογή των χρήσιμων στοιχείων της και απόρριψη των «σκουπιδιών». Τέλος, εκφράζουν τη βεβαιότητα, ότι στο μακρινό μέλλον η παγκόσμια αυτή γλώσσα θα παρακμάσει λόγω των αλλοιώσεων που θα υποστεί από τους μη φυσικούς ομιλητές της και τελικά θα περιθωριοποιηθεί, όπως συνέβη σε ανάλογες περιπτώσεις στο παρελθόν.

   Οι ευκαιρίες για καλύτερη εκπαίδευση, για ανεύρεση εργασίας, για επέκταση της επιχειρηματικότητας, επομένως για κοινωνική άνοδο, είναι αισθητά μεγαλύτερες για τον κάτοχο της Αγγλικής. Τα Μέσα κοινωνικής δικτύωσης (social media), όπως τo Facebook και το Twitter, αποτελούν ανακάλυψη των Αμερικανών και έτσι τα λέει όλος ο κόσμος. Το σκάιπ (Skype) είναι διεθνώς γνωστό και χρησιμοποιείται δωρεάν σε καθημερινή βάση από εκατομμύρια ανθρώπους σε όλο τον κόσμο. Το κομπιούτερ (computer) ανταγωνίζεται το ελληνικό ισοδύναμο υπολογιστής, ενώ το μηχάνημα σκάνερ (scanner) μεταφράστηκε ως σαρωτής (βλ. τα αντίστοιχα ρήματα σκανάρω, σαρώνω (για κείμενο). Χιλιάδες αγγλικές λέξεις έχουν μεταφραστεί με επιτυχία στη νεοελληνική γλώσσα, δεν παύουν όμως να είναι μεταφραστικά δάνεια τα οποία υποψιάζονται ελάχιστοι, όπως ο ουρανοξύστης και το ηλεκτρονικό ταχυδρομείο (αλλά και ιμέιλ) που αποτελούν κατά λέξη μετάφραση των αγγλικών  skyscraper και e-mail.

   Το μέλλον της ελληνικής γλώσσας με απασχόλησε πριν από 25 χρόνια. Στην Eισήγησή μου σε Διεθνές Συνέδριο με θέμα «Oι εθνικές γλώσσες στην Eυρωπαϊκή ΄Ενωση. Tο παρόν και το μέλλον της Eλληνικής», το οποίο πραγματοποιήθηκε στην Aθήνα (29 Σεπτεμβρίου - 1 Oκτωβρίου 1995), υποστήριξα ό,τι ακριβώς ισχύει και σήμερα: «Το μέλλον της Eλληνικής γλώσσας δεν εμφανίζεται με τα σημερινά δεδομένα ούτε ευοίωνο, αλλά ούτε και δυσοίωνο. Προσωπικά δεν συμμερίζομαι καθόλου τις απαισιόδοξες φωνές των κινδυνολόγων. Aπό τους ίδιους τους ομιλητές της γλώσσας, αλλά και από το είδος της εκπαιδευτικής και γλωσσικής πολιτικής που θα ασκηθεί από την Πολιτεία, θα εξαρτηθεί σε μεγάλο βαθμό το μέλλον μιας γλώσσας που έδειξε κατά τη λαμπρή και μακραίωνη εξελικτική πορεία 3.500 χρόνων ότι μπορεί να αντιστέκεται κάτω από πολύ πιο αντίξοες συνθήκες και να συνεχίζει το δρόμο της με νεανικό σφρίγος, εντυπωσιακή ζωντάνια και εκφραστική πληρότητα».

 

• Θεωρείτε ότι το Χρηστικό Λεξικό της Ακαδημίας είναι το έργο ζωής και η κορυφαία σας επιστημονική καταξίωση; Γιατί ένα επιπλέον λεξικό;

   Θα απαντήσω πρώτα στο δεύτερο ερώτημά σας, το οποίο μου έχει τεθεί πολλές φορές. Τα μεγάλα σοβαρά λεξικά κάθε γλώσσας δεν εμφανίζονται πολύ συχνά γιατί προϋποθέτουν σκληρή δουλειά πολλών ετών πολυμελούς ερευνητικής ομάδας. Η Ακαδημία Αθηνών έκρινε ότι όφειλε να συντάξει ένα σύγχρονο λεξικό της γλώσσας μας, προφανώς επειδή θεώρησε ότι τα κυκλοφορούντα δεν κάλυπταν πλήρως τις επικοινωνιακές ανάγκες του μέσου Νεοέλληνα, όπως διαμορφώθηκαν κυρίως με τη ραγδαία εξέλιξη των επιστημών και της υψηλής τεχνολογίας. Από το άλλο μέρος, το Ανώτατο Πνευματικό Ίδρυμα της Χώρας επεδίωξε να περιγράψει τη γλώσσα σε πραγματικές περιστάσεις επικοινωνίας, χωρίς ρυθμιστικές τάσεις. Οι καινοτομίες του λεξικού είναι συνολικά 15, γεγονός το οποίο εξέπληξε τους ειδικούς οι οποίο τόνισαν σε εκτενείς βιβλιοκρισίες τους ότι η Ακαδημία Αθηνών με το έργο αυτό ανασχεδίασε το λεξικογραφικό τοπίο της νεοελληνικής γλώσσας και έδειξε πόσο πλούσια και εκφραστική είναι η γλώσσα μας και με πόση ευλυγισία προσαρμόζεται στις νέες κοινωνικές, επιστημονικές, οικονομικές, πολιτικές και πολιτιστικές συνθήκες.

   Δεν θα ήταν υπερβολή αν θα έλεγα ότι το Χρηστικό λεξικό αξίζει μια θέση στο βιβλίο Γκίνες για ένα σπάνιο ρεκόρ: πολεμήθηκε σκληρά πριν καν αρχίσει να συντάσσεται! Συνάδελφος γλωσσολόγος έγραψε ολοσέλιδο άρθρο σε αθηναϊκή εφημερίδα μεγάλης κυκλοφορίας ζητώντας στην ουσία να ματαιωθεί η έκδοσή του γιατί, επί λέξει, «δεν θα είχε να προσφέρει τίποτε σπουδαίο ή ιδιαίτερα χρήσιμο» (!). Η απάντηση-καταπέλτης ήρθε 11 χρόνια αργότερα.

   Ο Οικουμενικός Πατριάρχης Κωνσταντινουπόλεως κ. κ. Βαρθολομαίος, μόλις εκδόθηκε το λεξικό (2014) έστειλε ειδικό σιγίλιο στην Ακαδημία, όπου, εκτός των άλλων, αναφέρει: «Αποτελεί σημαντική προσφορά στην Παιδεία, στο ακαδημαϊκό κοινό, στην επιστήμη. [...] Αναδεικνύει παράλληλα την πραγματική μορφή της σύγχρονης Νεοελληνικής, μιας γλώσσας ζωντανής με θαυμαστές εκφραστικές δυνατότητες, και μας παραπέμπει στη Νεοελληνική γλώσσα του μέλλοντος».

   Ο Αρχιεπίσκοπος Αθηνών και πάσης Ελλάδος κ. κ. Ιερώνυμος Β΄ σε εκτενή επιστολή του προς την Ακαδημία επισημαίνει: «Πρόκειται, όντως, περί ερευνητικού, συντακτικού και εκδοτικού άθλου. [   ]. Είναι βέβαιον ότι το Λεξικόν τούτο θα συμβάλη μεγάλως εις την προβολήν του πλούτου και της αδιασπάστου συνεχείας της ελληνικής γλώσσης και του πολιτισμού τον οποίον αύτη ενσαρκώνει, και θα διευκολύνη την εκμάθησιν της Νεοελληνικής υπό των νέων γενεών των Ελλήνων, αλλά και υπό των ξένων. [...] Ανεκτίμητον πόνημα. [...] Μνημειώδες έργον».

   Δύο φωτεινά μυαλά της Ορθοδοξίας επαίνεσαν το ανανεωτικό πνεύμα που έφερε αυτό το λεξικό, όταν αρθρογράφος γνωστής αριστερής εφημερίδας, κινδυνολογώντας ακαίρως, το κατακεραύνωνε για τις καινοτομίες του. Στράφηκε με μανία κατά των ξένων λέξεων. Ήθελε η γλώσσα μας να μείνει «ταριχευμένη».

   Το δεύτερο σπάνιο ρεκόρ είναι ότι γράφτηκαν δύο απαράδεκτα κείμενα τα οποία δημοσιεύτηκαν αμέσως μετά την επίσημη παρουσίαση του λεξικού, που έγινε στην Ακαδημία στις 3 Νοεμβρίου 2014. Οι συντάκτες τους επεδίωξαν να χαλάσουν όσο γινόταν πιο γρήγορα την ωραία εικόνα που είχε δημιουργηθεί, γι’ αυτό είχαν ήδη έτοιμα τα φαρμακερά, όπως αφελώς νόμιζαν, βέλη τους.

   Το πρώτο, μια μικρή επιστολή, δημοσιεύτηκε στην «Ελευθεροτυπία» την αμέσως επόμενη ημέρα, αναφέρεται σε ένα «ανεπίτρεπτο λάθος», το οποίο όμως δεν ήταν λάθος, αλλά συνειδητή επιλογή! Την επιστολή υπογράφει επωνύμως μία κυρία, δηλώνοντας απλώς ότι είναι «φιλόλογος», αποκρύπτοντας επιμελώς την πραγματική της ιδιότητα, που ήταν «Διευθύνουσα του Κέντρου Ερεύνης της Ελληνικής και Λατινικής Γραμματείας της Ακαδημίας Αθηνών». Τα βέλη προήλθαν «εξ οικείων», και δεν ήταν τα μόνα, από εκεί που δεν το περίμενα, και αυτό με ενόχλησε αφάνταστα.

   Το δεύτερο κείμενο δημοσιεύτηκε μια μέρα αργότερα από γνωστό δημοσιογράφο της «Καθημερινής» ο οποίος, ούτε λίγο ούτε πολύ, χαρακτήριζε το λεξικό «άχρηστο», παίζοντας κακόγουστα με τον τίτλο του. Ο ανεύθυνος δημοσιογράφος κατέληξε στο συμπέρασμα: «Αυτή, δυστυχώς, θα είναι και η μοίρα του ‘Χρηστικού Λεξικού’. Μετά τα 15 λεπτά δημοσιότητας που απόλαυσε η Ακαδημία, θα γίνει ένα άχρηστο λεξικό». Πρόλαβε σε λίγες ώρες να διαβάσει ένα έργο αναφοράς 1819 σελίδων; Αυτό το «άχρηστο» λεξικό αγόρασε από την Ακαδημία Αθηνών ο σεβασμιότατος Μητροπολίτης Μάνης κ. κ. Χρυσόστομος (κατά κόσμον Χρήστος Παπαθανασίου), λαμπρός επιστήμονας με μεταπτυχιακές σπουδές στα πανεπιστήμια της Σορβόννης και της Γενεύης και κάτοχος δύο διδακτορικών διπλωμάτων, ένα από τη Θεολογική και ένα από τη Νομική Σχολή του Πανεπιστημίου Αθηνών, δεινός ιεροκήρυκας, αδέκαστος Δικαστής (για όσους δεν το ξέρουν) και άριστος χειριστής του νεοελληνικού λόγου, και το πρόσφερε ως δώρο σε 150 προσωπικότητες που, μετά τη χειροτονία του σε Μητροπολίτη στο Μητροπολιτικό ναό Αθηνών στις 10 Φεβρουαρίου 2018, παρακάθησαν σε επίσημο γεύμα.

   Οι 43 επαινετικές κρίσεις για το λεξικό με έφεραν σε αμηχανία. Οι αρνητικές, 5-6 συνολικά, οι οποίες εξυπηρετούσαν ποικίλες σκοπιμότητες, με έκαναν να πιστέψω ότι το Χρηστικό Λεξικό (για το οποίο δούλεψε σκληρά και με ευσυνειδησία ολόκληρο επιτελείο, με εξαίρεση τέσσερα άτομα τα οποία με εξαπάτησαν και με υπονόμευσαν), αποτελεί opus magnum στη σταδιοδρομία μου. Μπαίνω στον πειρασμό να δώσω ένα ακόμα δείγμα τυχαιότητας. Τη στιγμή που πληκτρολογούσα στον υπολογιστή αυτές τις γραμμές (19 Σεπτεμβρίου 2020), έλαβα στο ηλεκτρονικό μου ταχυδρομείο ένα γράμμα αγάπης από τον εξαίρετο νέο ποιητή, φιλόλογο και μουσικό Νικόλα Ευαντινό, ο οποίος, αφού εξηγήσει με ευγένεια ψυχής γιατί αποφεύγει να μου απευθύνει το λόγο στον «πληθυντικό της ευγενείας», σημειώνει, ανάμεσα στα άλλα: «Ως επιστήμονας, πνευματικός άνθρωπος και πολίτης εργάστηκες -εκπονώντας αυτό το λεξικό- για ένα συνολικό κοινό καλό, για έναν ‘σκοπό δίχως σκοπιμότητα’, όπως θα έλεγε και ο Καντ. Η ελληνική γλώσσα και όλοι εμείς οι εργάτες της που επιχειρούμε να βρούμε νέες δυνατότητες ποιητικότητας σε αυτήν, σε ευγνωμονούμε, επειδή το τιτάνιο έργο σου την αναζωογονεί αληθινά. Κι ο λόγος; Την αντιμετωπίζει με απόλυτο σεβασμό στην συγχρονικότητα και την καθημερινή της χρήση, απαλλάσσοντάς την έτσι από εμμονικά θεωρητικά βαρίδια, αναδεικνύοντας την γοητεία και την πλαστικότητά της. Το λεξικό της Ακαδημίας είναι το μόνο σύγχρονο λεξικό στο οποίο η κίνηση της γλώσσας διαλάμπει πίσω από τα λήμματα. Εάν τα υπόλοιπα αποτελούν φωτογραφικές αποτυπώσεις, το λεξικό σου μοιάζει να χρησιμοποιεί κάμερα κίνησης».

   Τα καλά λόγια, η επιστημονική καταξίωση, οι τιμές, οι βραβεύσεις, όλα σβήνουν με τον καιρό και χάνονται. Όσο πλησιάζω προς το αναπόφευκτο τέλος του βίου μου, τόσο περισσότερο συνειδητοποιώ τα λόγια της Κικής Δημουλά: «Τα μεγάλα επερχόμενα κύματα του μετακριτή χρόνου» είναι ανελέητα για κάθε πνευματικό δημιουργό.

   Η επιφωνηματική έκφραση του Hamlet “Words, words, words” έρχεται πολύ συχνά στο μυαλό μου. Μου έλαχε να ζήσω πιο πολύ με τις λέξεις παρά με τους ανθρώπους. Το τίμημα ήταν βαρύ: αποκόπηκα από συγγενείς και φίλους. Η συναναστροφή με τις λέξεις, από τις αυστηρά οριοθετημένες συνήθως μονοσήμαντες επιστημονικές ως τις ευφάνταστες και πολύσημες ποιητικές, αλλόκοτες νεράιδες που θυμώνουν εύκολα, και η αναζήτηση της μυστηριακής ζωής των μεν και των δε, σε ατέλειωτες ώρες μοναξιάς, οδηγούν συχνά τον δύσμοιρο λεξικογράφο σε απόγνωση. Κυνηγάει χίμαιρες και το ξέρει. Η θλίψη που νιώθει από τις ανοίκειες επιθέσεις για τους καρπούς του μόχθου του, αντισταθμίζεται από τις ευφρόσυνες στιγμές των επιβραβεύσεων.

 

• Ποιο είναι το χρέος των πνευματικών ανθρώπων σήμερα;

   Κατά το Χρηστικό λεξικό άνθρωποι των γραμμάτων, πνευματικοί άνθρωποι και άνθρωποι του πνεύματος είναι όσοι ασχολούνται με τα γράμματα, τις επιστήμες ή τις τέχνες, οι διανοούμενοι, οι λόγιοι. Σημασιολογικά ισοδύναμα είναι: διανόηση, ιντελιγκέντσια, πνευματική ηγεσία. Όπως και αν ορίσει κανείς την έννοια του πνευματικού ανθρώπου και των πνευματικών ταγών, ένα είναι βέβαιο: Βάλλονται ποικιλοτρόπως. Ο Γ. Ν. Σχορετσανίτης, χειρουργός και εξαιρετικός λογοτέχνης, έγραφε τον Αύγουστο του 2013 στην εφημερίδα «Πατρίς» του Ηρακλείου: «Πού βρίσκονται όμως όλοι αυτοί σήμερα, οι στιβαρές, σοβαρές και αντιπροσωπευτικές πνευματικές δυνάμεις του τόπου, οι οποίες θα μπορούσαν άφοβα αλλά τίμια, να εκπυρσοκροτήσουν την έναρξη ενός καλού και δημιουργικού αγώνα, να μπουν μπροστά σε κοινωνικούς αγώνες με το λόγο τους και το παράδειγμά τους, να σηκώσουν λίγο πιο πάνω απ’ εκεί που βρίσκεται τον ελληνικό λαό;». Ανάλογα εύλογα παράπονα διατυπώνονται συχνά σε διεθνές επίπεδο στον έντυπο και ηλεκτρονικό Τύπο.

   Η καταγγελία για απουσία των πνευματικών ανθρώπων από τα καυτά κοινωνικά προβλήματα αποτελεί στερεότυπο το οποίο δεν απαλείφεται εύκολα. Η αλήθεια είναι ότι πολλοί από αυτούς αναλαμβάνουν καινοτόμες πρωτοβουλίες, αντιμετωπίζονται όμως από το κράτος με αδιαφορία. Αρκετοί καταθέτουν απογοητευμένοι τα όπλα, άλλοι αποκαρδιωμένοι, γιατί δεν τους καταλαβαίνει κανείς, κλείνονται στη μοναξιά τους και σιωπούν. Η σιωπή των πνευματικών ανθρώπων, για την οποία επικρίνονται, συχνά, δεν δηλώνει απάθεια, αλλά ύψιστη κραυγή απελπισίας, καθώς βιώνουν το ευαγγελικό «εις ώτα μη ακουόντων».

   Θα πω κάτι αιρετικό: Στις σύγχρονες κοινωνίες έχει υπερεκτιμηθεί ο ρόλος των πνευματικών ανθρώπων τους οποίους θυμούνται οι εκάστοτε κυβερνώντες, γενικά οι πολιτικοί, για να τους χρησιμοποιήσουν ως άλλοθι των δικών τους ευθυνών.

   Οι πνευματικοί Άνθρωποι δεν είναι Άγιοι. Η υπέρμετρη προβολή καθιστά κάποιους αλαζόνες και απρόσιτους. Κλείνονται στο γυάλινο πύργο τους. Πολλοί μετέρχονται ποικίλους τρόπους, όχι πάντα αξιοπρεπείς, για να αναδειχθούν. Αρκετοί απογοητεύουν τον κόσμο, όταν έρθουν στην επιφάνεια άγνωστες πτυχές του βίου τους. Ορισμένοι είναι αξιοθαύμαστοι για τους επιστημονικούς τους άθλους ή το καλλιτεχνικό τους ταλέντο και αξιολύπητοι για την ιδεολογία τους ή την πολιτική τους διαδρομή. Δεν μπορώ, για παράδειγμα, να καταλάβω πώς ένα φωτεινό μυαλό, όπως ο κορυφαίος φιλόσοφος Martin Heidegger, ήταν ναζιστής. Κάποιοι, μεθυσμένοι από την επιτυχία και την υπερπροβολή, υπέρμετρα εγωπαθείς, δεν μπορούν να αποτελούν πρότυπα. Άλλοι, όταν φτάσουν στο απόγειο της κοινωνικής τους καταξίωσης, είναι πια σε προχωρημένη ηλικία για να αναλάβουν επαναστατικές πρωτοβουλίες. Με βάση τους νόμους των πιθανοτήτων, ποιητές όπως ο Σεφέρης και ο Ελύτης, για να περιοριστώ στους νομπελίστες, εμφανίζονται σε μια γενιά όχι πάνω από τρεις στα δέκα εκατομμύρια. Καλλιτέχνες, όπως η Μαρία Κάλλας, γεννιούνται ένας στα εκατό χρόνια.

   Δεν μου αρέσει να κινδυνολογώ, αλλά σε πολλές χώρες η δημοκρατία (έτσι λέγεται σε ολόκληρο τον κόσμο, αφού την ανακάλυψαν και την εφάρμοσαν οι αρχαίοι Έλληνες), η κοινωνική δικαιοσύνη και η παγκόσμια ειρήνη, είναι όνειρα άπιαστα. Τον σύγχρονο άνθρωπο μαστίζει η ανασφάλεια και η αβεβαιότητα. Η ανεργία, ο ρατσισμός, η ξενοφοβία, η εγκληματικότητα, τα ναρκωτικά είναι πραγματικές μάστιγες. Μεγάλα προβλήματα αποτελούν η δημαγωγία, ο λαϊκισμός, η πολιτιστική αλλοτρίωση, η περιβαλλοντική κρίση και ο καταναλωτισμός. Για να απαλειφθεί κάθε μορφή ανισότητας, για να περιοριστεί η εκμετάλλευση του ανθρώπου από τον άνθρωπο και να μειωθεί το τεράστιο χάσμα ανάμεσα σε πλούσιους και φτωχούς, χρειάζεται για ολόκληρη την ανθρωπότητα αλλαγή πορείας πλεύσης. Η ολόπλευρη μόρφωση, η οποία είναι απολύτως αναγκαίο να συνεχίζεται δια βίου ως αυτοεπιμόρφωση, θα μπορούσε, έστω μερικώς, να οδηγήσει σε ένα νέο ήθος, ένα νέο ανθρωπισμό, ειδικά στον απάνθρωπο κόσμο στον οποίο ζει το παγκόσμιο χωριό (global village), όρο που δημιούργησε ο καναδός φιλόσοφος Herbert Marshall McLuhan (1911-1980), ο οποίος προέβλεψε και τον παγκόσμιο ιστό (www.) τριάντα χρόνια πριν από την ανακάλυψή του.

   Όταν οι κυβερνήσεις θελήσουν εμπράκτως με στοχευμένες ενέργειες, και όχι με παχιά λόγια και συνεχείς αναβολές, να ανεβάσουν το μορφωτικό επίπεδο του μέσου πολίτη, να γίνουν όλοι «μικροί πνευματικοί άνθρωποι» (οι μεγάλες πνευματικές φυσιογνωμίες είναι άξιες θαυμασμού παρά μίμησης, έτσι και αλλιώς ανέφικτης), τότε θα υπάρξει πραγματική «αλλαγή παραδείγματος» κατά το μοντέλο του κορυφαίου επιστημολόγου Thomas Kuhn. Παραφράζοντας τη γνωστή κινέζικη παροιμία, θα έλεγα ότι δεν χρειαζόμαστε λίγους επιδέξιους, αλλά πολλούς αλιείς της γνώσης οι οποίοι έτσι θα αποκτήσουν αυτογνωσία και θα γίνουν ενεργοί πολίτες χωρίς πάτρωνες. Τότε θα ζητήσουν και θα επιτύχουν τον περιορισμό του κομματισμού, της οικογενειοκρατίας, της διαπλοκής, των πελατειακών σχέσεων και της αλαζονείας της εξουσίας με τη θέσπιση ενός απλού Νόμου: «Οι αιρετοί άρχοντες έχουν δικαίωμα εκλογής έως δύο θητείες», όπως πρότεινε εδώ και χρόνια ο Μανόλης Μπεχράκης, διεθνώς καταξιωμένος καθηγητής Οφθαλμολογίας, εξαίρετος συγγραφέας και πρώην Πρόεδρος του Ελληνικού Παραρτήματος του Αμερικανικού Ιδρύματος για την Ελληνική Γλώσσα και τον Πολιτισμό.

   Η «Λογοδοσία κρητικού συγγραφέα στους συμπατριώτες του», από το βιβλίο Δείχτες πορείας, του Παντελή Πρεβελάκη (1909-1986), το κύκνειό άσμα του, -εκδόθηκε ένα μήνα μετά το θάνατό του-, κωδικοποιεί το χρέος των πνευματικών ανθρώπων στο ανεπανάληπτο δοκιμιακό του ύφος.

 

• Υπάρχει κάτι που θα θέλατε να κάνετε στη ζωή σας και δεν το έχετε κάνει μέχρι σήμερα;

   Ο άνθρωπος νομίζει ότι θα ζει αιωνίως, σχεδιάζει να κάνει πολλά πράγματα στη ζωή του, τελικά όμως πραγματοποιεί ελάχιστα. Όσοι διακατέχονται από πνευματικές ανησυχίες, καθώς πλησιάζει το τέλος, νιώθουν εντονότερα τη στυφή γεύση του απραγματοποίητου. Ο Νίκος Καζαντζάκης περνά υπέροχα το αισιόδοξο μήνυμα: Μια αστραπή είναι η ζωή μας, μα προλαβαίνουμε.

   Έχω μετανιώσει πικρά για δύο σπάνιες ευκαιρίες που μου δόθηκαν στη ζωή μου τις οποίες άφησα να περάσουν χωρίς να τις αξιοποιήσω. Γλίστρησαν σαν νερό μέσα από τα χέρια μου. Οι ιστορίες αυτές μοιάζουν με παραμύθι, είναι όμως αληθινές.

   Στις 10 Δεκεμβρίου 1975 η σύζυγος του καθηγητή μου, για τον οποίο σας έκανα πιο πάνω λόγο, Marlene Dihle, το γένος Meier-Menzel, μου επιφύλαξε μια μεγάλη έκπληξη: Μου πρότεινε δύο εναλλακτικές ημερομηνίες, πριν ή μετά τα Χριστούγεννα, να γνωρίσω από κοντά τον οικογενειακό τους φίλο Werner Heisenberg (1901-1976) στο Μόναχο, όπου πήγαινε συχνά στηρίζοντάς τον ψυχολογικά καθώς είχε διαγνωστεί με καρκίνο στα νεφρά. Έπρεπε όμως να παραδώσω σε λίγες μέρες μια σεμιναριακή εργασία και γι’ αυτό προτίμησα τη δεύτερη δυνατότητα. Θα έμενα λίγες μέρες στο σπίτι του μεγάλου επιστήμονα! Ο πατέρας του, επίσης διάσημος καθηγητής της βυζαντινής και νεοελληνικής φιλολογίας στο Πανεπιστήμιο του Μονάχου August Heisenberg (1869-1930), του ενέπνευσε την αγάπη στην κλασική φιλολογία (στα εφηβικά του χρόνια μετά τις αναρριχήσεις του στις Βαυαρικές Άλπεις ξεκουραζόταν μελετώντας τον Τίμαιο του Πλάτωνα) και τη νεοελληνική γλώσσα. Τον θαύμαζα όχι μόνο ως κάτοχο του βραβείου Νόμπελ Φυσικής (έλαβε την ύψιστη αυτή διάκριση στην ηλικία των 31 μόλις χρόνων), αλλά και γιατί ήταν πατέρας επτά παιδιών (ο πατέρας μου είχε οκτώ). Αφιέρωσα ένα ολόκληρο μήνα διαβάζοντας το έργο του, ιδίως το φιλοσοφικό, που μου ήταν πιο οικείο. Εντρύφησα στην κβαντομηχανική και την αρχή της απροσδιοριστίας, χωρίς να καταλαβαίνω και πολλά πράγματα. Μεγάλη εντύπωση μου είχε κάνει ο ορισμός που έδωσε στη μόρφωση: αυτό που απομένει όταν κάποιος έχει ξεχάσει ό,τι είχε μάθει. Αργότερα διάβασα ότι η ρήση αυτή αποδίδεται, επίσης, στον Albert Einstein, τον Αμερικανό συγγραφέα Mark Twain (το μυθιστόρημά του Οι περιπέτειες του Τομ Σόγιερ με συγκλόνησε όταν το διάβασα πριν από πολλά χρόνια) και τον Γερμανό παιδαγωγό Georg Kerschensteiner. Με προβληματίζει από τότε η σοφή ρήση του: «Η πραγματικότητα για την οποία μπορούμε να μιλάμε δεν είναι ποτέ η πραγματικότητα αυτή καθ’ εαυτή, αλλά [...] μια πραγματικότητα που έχουμε διαμορφώσει εμείς». Περί τα μέσα Ιανουαρίου του 1976 ήμουν έτοιμος για την ανέλπιστη συνάντηση με ένα γίγαντα της επιστήμης. Ο μέγας φυσικός και φιλόσοφος περίμενε να υποδεχτεί τον Έλληνα μεταπτυχιακό φοιτητή στο σπίτι του και να έχει μαζί του συζητήσεις για τις μεγάλες αγάπες του, την ελληνική γλώσσα, αρχαία και νέα, και τον Πλάτωνα. Τα τελευταία βράδια ξυπνούσα ανήσυχος από τη χαρά της προσμονής. Το ταξίδι αυτό δεν έγινε ποτέ. Μας ειδοποίησαν ότι η κατάσταση της υγείας του επιδεινώθηκε ξαφνικά. Μια βδομάδα αργότερα, την 1^η Φεβρουαρίου έκλεισε για πάντα τα μάτια του. Έμεινα εμβρόντητος. «Πάθος, μάθος», λέει ο σοφός λαός μας. Με αυτό που έπαθα έμαθα να αξιοποιώ την πρώτη ευκαιρία γιατί η δεύτερη ενδέχεται να μην έρθει ποτέ. Ακόμα και σήμερα, ύστερα από τόσα χρόνια, όταν αναλογίζομαι τι έχασα, νιώθω απέραντη θλίψη.

   Μπορεί να μη συνάντησα ποτέ τον Γερμανό νομπελίστα φυσικό, η μοίρα όμως μου επιφύλαξε να γνωρίσω από κοντά και να έχω μακρές συζητήσεις με ένα άλλο κάτοχο του βραβείου Nobel, τον Ιρλανδό ποιητή και οξυδερκή κριτικό της λογοτεχνίας Seamus Heaney (1939-2013). Χρημάτισε καθηγητής ποίησης στο Πανεπιστήμιο της Οξφόρδης από το 1989 έως το 1994. Εκεί γνωριστήκαμε δυο χρόνια νωρίτερα, στις 23 Ιουνίου 1987. Στο ονομαστό βιβλιοπωλείο Blackwell, στη Broad Street, υπέγραφε βιβλία του. Σχεδόν βέβαιος ότι κάποια στιγμή θα έπαιρνε το βραβείο Νόμπελ, κάθισα στην τεράστια ουρά και περίμενα υπομονετικά. Όταν ήρθε η σειρά μου, κρατούσα στα χέρια μου την έκτη ποιητική συλλογή του Station Island (1984) και τον παρακάλεσα να την αφιερώσει στη σύζυγό μου Ιωάννα, όπως και έγινε. Όταν του ανέφερα ότι είμαι Έλληνας, το είχε ήδη καταλάβει, μου είπε: «Η Ελλάδα είναι το δεύτερο σπίτι μου» και μου έπιασε τη κουβέντα με ασυνήθιστη οικειότητα. Ύστερα από πέντε λεπτά, ο κόσμος που περίμενε διαισθάνθηκα ότι ίσως θα άρχιζε να δυσανασχετεί. Του ζήτησα απότομα συγγνώμη και πήγα να φύγω, οπότε μου λέει: Σας περιμένω αύριο στο γραφείο μου. Οι συζητήσεις μας επαναλήφθηκαν άλλες δυο φορές και έχουν μείνει βαθιά χαραγμένες στη μνήμη μου. Ξέροντας ότι ήταν το πρώτο από εννέα παιδιά μιας αγροτικής οικογένειας, του είπα, πριν ξεκινήσει η συζήτησή μας, ότι και εγώ προέρχομαι από αγροτική οικογένεια και είμαστε οκτώ αδέλφια. Του ανέφερα ότι μεγάλωσα με παραμύθια, θρύλους και δημοτικά τραγούδια. Μου εκμυστηρεύτηκε ότι είχε τις ίδιες με μένα εμπειρίες. Λατρεύοντας την Ελλάδα, ιδίως την Πελοπόννησο και την Κρήτη (η απονομή του βραβείου Νόμπελ το 1995 «για τα λυρικής ομορφιάς και ηθικού βάθους έργα του» τον βρήκε στην Αρκαδία) και εγώ την Ιρλανδία, την ιστορία, τον πολιτισμό, τη μουσική και τα μοναδικά τοπία της (την έχω επισκεφθεί οκτώ φορές), δημιουργήθηκε γρήγορα το κατάλληλο κλίμα, λέτε και γνωριζόμασταν από παλιά. Μου μίλησε για τις αγαπημένες του τραγωδίες, την Αντιγόνη και τον Φιλοκτήτη του Σοφοκλή, ενώ στο μυαλό του επανέρχονταν συχνά η πηγή της Κασταλίας και ο μύθος του Αρίωνα. Κρατώ πολύτιμο φυλαχτό το βιβλίο που μου πρόσφερε. Ο τίτλος του: Preoccupations. Selected Prose 1968-1978, Εκδόσεις faber and faber, Λονδίνο 1980. Με εντυπωσίασε, διαβάζοντάς το, η κριτική οξύνοια του συγγραφέα. Άρχισα να το μεταφράζω με ενθουσιασμό. Μετανιώνω που έδωσα προτεραιότητα σε άλλα επιστημονικά θέματα και δεν βρήκα το χρόνο να ολοκληρώσω τη μετάφραση. Στα χαρτιά έμεινε και η μονογραφία που ήθελα να γράψω για τη ζωή και το έργο του, αξιοποιώντας και τις ημερολογιακές μου καταγραφές. Γνώρισα τον Heaney σε μια εποχή που ήταν σχεδόν άγνωστος στην Ελλάδα.

   Αυτό που θα ήθελα διακαώς να προσφέρω στην ιδιαίτερη πατρίδα μου, είναι ένα ενοποιημένο ηλεκτρονικό Ιστορικό λεξικό της κρητικής διαλέκτου με κατάλληλη αξιοποίηση των νέων μεθοδολογικών αρχών και των λεξικογραφικών προδιαγραφών που ακολούθησε το Χρηστικό Λεξικό. Τώρα πια είναι αργά να το αναλάβω ο ίδιος. Μπορώ όμως να βοηθήσω στην πραγμάτωση αυτού του ονείρου. Το λεξικό αυτό οραματίζομαι να απεικονίζει τη διαχρονική και συγχρονική μορφή της διαλέκτου διαφωτίζοντας όλα τα επίπεδα ανάλυσής της με άφθονα επεξηγηματικά παραδείγματα. Πολλοί θα εκπλαγούν βλέποντας την εξελικτική ζωή των λέξεων. Για παράδειγμα, η λέξη λαζάνια δεν παραπέμπει σήμερα στο διαλεκτικό της χαρακτήρα. Τα λαζάνια (ιταλ. lasagna) αποτελούσαν επί αιώνες προσφιλές φαγητό των αγροτών της Κρήτης. Οι νοικοκυρές τα έφτιαχναν με αλεύρι, λίγο λάδι και αλάτι. Αυτό ήταν όλο. Τα λαζάνια στο φούρνο με σπανάκι και μπεσαμέλ, όπως και τα πράσινα λαζάνια με κιμά κοτόπουλου και ελαφριά κρούστα τυριού, και ένα σωρό άλλες παρόμοιες συνταγές, αποτελούν ανακάλυψη των τελευταίων χρόνων. Η λατινική αυτή λέξη του προφορικού λόγου (*lasania) ανάγεται στο lasanum και αυτό με τη σειρά του στο αρχαιοελληνικό λάσανον που σημαίνει «τρίποδας που υποβαστάζει μια χύτρα», αλλά και «ουροδοχείο». Οι Γάλλοι γνώρισαν τα λαζάνια (lasagne) τον 15^ο αιώνα και οι Άγγλοι (lasagna) μόλις το 1846. Η μελέτη της ζωής των κρητικών λέξεων, άκρως ενδιαφέρουσα αυτή καθ’ εαυτή, θα διαφωτίσει παράλληλα άγνωστες πτυχές του βίου, όχι μόνο των Κρητικών, αλλά και χιλιάδων λέξεων της κοινής νεοελληνικής γλώσσας.

 

   Κύριε Σταμέλο, απονέμοντάς μου η Ιστορική και Λαογραφική Εταιρεία Ν. Λασιθίου, υπό την Προεδρία Σας, το Δίπλωμα «Τιμής και Ευγνωμοσύνης 2019» ένιωσα τη γνήσια χαρά του μικρού παιδιού που δέχεται το γλυκό φιλί της μάνας. Με τίμησε ο τόπος μου, μαγικός, ιερός και λατρεμένος. Ζητώντας μου να απαντήσω στα προσεκτικά μελετημένα ερωτήματά Σας, δεν Σας κρύβω, ότι ένιωσα αμήχανα, και δεν το λέω από επίπλαστη μετριοφροσύνη.

   Σας ευχαριστώ θερμά για την ευκαιρία που μου δώσατε να ξεφυλλίσω ενώπιόν Σας κάποιες σελίδες από τη ζωή μου.

 

[Δημοσιεύτηκε στο περιοδικό Αμάλθεια, τεύχη 200-203 (Ιανουάριος-Δεκέμβριος 2020), 115-142.]

 

• Προηγούμενο
• Επόμενο