ΟΜΙΛΙΕΣ
ΟΙ ΒΑΣΙΚΕΣ ΠΑΡΑΜΕΤΡΟΙ ΣΤΗΝ ΕΚΠΑΙΔΕΥΣΗ
(γνώση, μνήμη, αισθητική)
Η εποχή μας χαρακτηρίζεται από τον κατακλυσμό της πληροφορίας. Αλλά, το ανθρώπινο μυαλό έχει περιορισμένες δυνατότητες να ανταποκριθεί στην επεξεργασία και την αποθήκευσή της.
Τα βασικά ερωτήματα που ανακύπτουν για την εκπαίδευση είναι: Ποιος ο επιτρεπτός όγκος γνώσης υπό διαχείριση; Ποια η διαθεσιμότητα γνώσης στη μνήμη; Ποια η αισθητική αγωγή;
Η απάντηση στο πρώτο ερώτημα απαιτεί διεπιστημονική προσέγγιση. Τα προτεινόμενα βήματα είναι: α) οριοθέτηση, από ομάδα ειδικών, του βασικού κορμού γνώσης που μπορεί να αφομοιώσει ο εκπαιδευόμενος, β) ένταξη της γνώσης σε μαθήματα και γ) παιδαγωγικές προσεγγίσεις για την αφομοίωση της προτεινόμενης και αξιολόγηση της αποκτηθεί- σας γνώσης.
Τα τελευταία χρόνια η χώρα μας αναζητά δρόμο για αποτελεσματική εκπαίδευση. Για το σκοπό αυτό η μια μεταρρύθμιση διαδέχεται την άλλη και η υποβάθμιση είναι το αποτέλεσμα. Έχουμε ανάγκη από σταθερούς και μακρόβιους θεσμούς, με συνεχείς αξιολογήσεις και ήπιες προσαρμογές. Όλοι δείχνουν να το κατανοούν και απαντούν με …μεταρρυθμίσεις!
Η απάντηση στο δεύτερο ερώτημα σχετίζεται με τη διαθεσιμότητα της γνώσης, για τη διαδικασία του διαλόγου, την αισθητική απόλαυση, την ανάκληση του παρελθόντος και την ποιότητα της επικοινωνίας. Η γνώση που ενισχύει την ικανότητα του ατόμου για προφορική ανταλλαγή απόψεων-θέσεων οφείλει να είναι στόχος. Άλλωστε, αυτή επιτρέπει την άμεση αμφισβήτηση, τον αντίλογο και τη διόρθωση. Κατά τον G. Steiner: η προφορικότητα διεκδικεί την αλήθεια, την εντιμότητα της αυτό-διόρθωσης. Είναι αλήθεια ότι η σύγχρονη εκπαίδευση μοιάζει με θεσμοθετημένη αμνησία. Οι μαθητές δεν απομνημονεύουν και το μυαλό τους στερείται κάθε βιωμένης αναφοράς. Αλλά, ό,τι δεν μαθαίνουμε και δεν το απομνημονεύουμε, στα όρια των δυνατοτήτων μας, δεν το αγαπάμε και δεν εκφράζει το πραγματικό ενδιαφέρον μας. Με την κυριαρχία των τεχνολογιών της πληροφορικής κυριάρχησε, σε μεγάλο βαθμό, η αμνησία. Η αναζήτηση του τρόπου να μαθαίνουμε οφείλει να καταστεί βασικό μέλημα του εκπαιδευτικού μας συστήματος, όπως επίσης και ο τρόπος αξιοποίησης των δυνατοτήτων των νέων τεχνολογιών. Το πρόβλημα είναι να διατηρήσουμε τη γοητεία της προφορικής παράδοσης που ενεργοποιεί την επαναφορά της ανάμνησης. Όπου η μνήμη είναι δυναμική η κληρονομιά μεταμορφώνεται σε παρόν. Κατά την Κική Δημουλά: η μνήμη είναι η στενογράφος του χρόνου (μητέρα των Μουσών).
Η απάντηση στο τρίτο ερώτημα σχετίζεται με την ίδια την ύπαρξή μας. Κατά τον Kant: η αισθητική είναι η επιστήμη όλων των a priori (εκ των προτέρων) αρχών της αισθητικότητας του ανθρώπου. Στο μεγαλύτερο μέρος του, ο συστηματικός αισθητικός στοχασμός ασχολήθηκε ειδικά με το Ωραίο, με αποτέλεσμα, για μεγάλο χρονικό διάστημα, να θεωρούνται συνώνυμοι οι όροι Αισθητική, Επιστήμη του Ωραίου και Φιλοσοφία της Τέχνης. Άλλωστε, η τέχνη έχει δικό της κριτήριο αξιολόγησης, το ωραίο και το άσχημο, διαφορετικό από το καλό και το κακό της ηθικής. Ο Αριστοτέλης το Ωραίο το ταυτίζει με το ηθικά καλό… Η αισθητική σήμερα στην εκπαίδευση γίνεται κυρίως αντιληπτή ως προσδιορισμός στην αγωγή… και ο όρος αισθητική αγωγή περιγράφει το σύνολο μαθημάτων που προσφέρουν στους μαθητές ορισμένες εκφραστικές δυνατότητες, διδάσκοντάς τους τεχνικές χρήσης- των υλικών στην τέχνη και δεξιότητες που σχετίζονται μ’ αυτήν. Υπ’ αυτή την έννοια, η αισθητική αγωγή δεν είναι ακριβώς αυτό που διατείνεται πως είναι, θα χαρακτηριζόταν πολύ πιο εύστοχα ως «κύκλος μαθημάτων καλλιτεχνικής έκφρασης». Αξίζει να σημειωθεί ότι η αισθητική, ως μέρος της ανθρώπινης φύσης, εκφράζει την ανάγκη του ανθρώπου για τέχνη και την εικόνα που μέσα από αυτή δημιουργεί για τον εαυτό του και τον κόσμο. Η αισθητική παιδεία είναι μια ειδική παιδεία των αισθήσεων. Είναι εκείνη που κατευθύνει τις αισθήσεις μας προς ένα ορισμένο σημείο, το ωραίο, εκείνη που μας μαθαίνει να νοούμε το ωραίο, που μας κάνει άξιους να το δημιουργούμε. Για να φτάσουμε όμως στο ωραίο πρέπει να συνθέσουμε τις δύο δυνάμεις της ψυχής, το νου και την αίσθηση. Η εναρμόνιση αυτή όμως είναι άσχετη με τους νόμους της λογικής και προκύπτει, κατά τον Κ. Τσάτσο, από μια διαλεκτική σχέση με τη φαντασία και την έμπνευση.
Η αισθητική αγωγή στοχεύει στη φαντασία, την έμπνευση και τη δημιουργία, καλλιεργώντας τρείς φυσικές λειτουργίες: α) τις αισθήσεις (βλέπω, ακούω, αγγίζω, κινούμαι), β) την αντίληψη (αποκρίνομαι, επεξεργάζομαι νοητικά, ερευνώ, επικοινωνώ) και γ) την πράξη (πράττω, δημιουργώ, παράγω, δρω). Οι λειτουργίες αυτές είναι πολύπλοκες και δια πλέκονται τόσο μεταξύ τους, όσο και με τα συναισθήματα, τις ιδέες, τη φαντασία, τις εμπειρίες και τις δεξιότητες.
Όπου ο άνθρωπος επεμβαίνει ή δρα με στόχο τη μορφοποίηση ή έρχεται σε επαφή με ανθρώπινα έργα, υπάρχει αισθητική διάσταση… Η μορφή, δημιουργημένη από τον άνθρωπο, προτείνει πάντα μια διαφορετική πραγματικότητα, από την εμπειρικά αισθητή, που είναι μορφοποιημένη έξω από το ανθρώπινο είδος, δηλαδή τη φύση. Αυτή η άλλη πραγματικότητα, σαν εφικτή ουτοπία, είναι η τρυφερή υπαγόρευση του έργου τέχνης στον αδιάφορο σύγχρονο άνθρωπο. Το πολιτιστικό επίπεδο μιας κοινωνίας το χαρακτηρίζει η αισθητική αγωγή των πολιτών της.
Ο πρωτόγονος άνθρωπος, ανιχνεύοντας το περιβάλλον γύρω του, εξασκούσε τα εκφραστικά του μέσα οργανώνοντάς τα στις μορφές τέχνης, που μέχρι σήμερα βιώνουμε. Άλλωστε, η ζωή κοντά στη φύση είχε πάντα άμεση επαφή με την τέχνη. Οι αναπτυσσόμενες αισθητικές απαιτήσεις και η γνώση του ανθρώπου έφερναν στη ζωή του όλο και πιο νέα έργα τέχνης και μαζί τη δυνατότητα να εξηγεί τον κόσμο που τον περιβάλλει. Η γνώση γέννησε την επιστήμη που αντανακλά τη ζωή σε αντικειμενικές επιστημονικές θεωρίες, ενώ η τέχνη την αντικαθρεφτίζει σε ζωντανές εικόνες, σε καλλιτεχνικές μορφές. Η γνώση της ζωής με τα μέσα της τέχνης γονιμοποιεί τη δημιουργική φαντασία και βοηθάει τον άνθρωπο να βλέπει την ομορφιά της ζωής. Αξίζει να τονιστεί ότι η εκφραστική δύναμη της τέχνης δεν ικανοποιεί μόνο την ανάγκη του ανθρώπου να εξωτερικεύσει το αίσθημα του ωραίου, αλλά αποβαίνει πριν απ’ όλα η κοινωνική συνείδηση κάθε εποχής. Είναι η κορυφαία ανθρώπινη δημιουργία που περιβάλλει τον άνθρωπο από την παιδική ηλικία-το δώρο των Θεών-κατά τους Αρχαίους Έλληνες. Εκείνοι πρώτοι ανακάλυψαν τον ήχο της παλλόμενης χορδής , από τον ήχο της τεντωμένης χορδής του τόξου, εντυπωσιάστηκαν από αυτόν και σε μια κορυφαία στιγμή διανοητικής σύλληψης, σκέφτηκαν να προσθέσουν στο τόξο και άλλες χορδές για μεγαλύτερο ηχητικό αποτέλεσμα, δημιουργώντας έτσι την αρμονία και τη μουσική.
Η εκπαίδευση οφείλει να δημιουργήσει εκείνο το μαθησιακό περιβάλλον όπου οι νέοι θα κατανοήσουν ότι, ο κόσμος θα γίνει ευτυχισμένος μόνο όταν οι άνθρωποι θα έχουν αποκτήσει ψυχές καλλιτεχνών, δηλαδή όταν όλοι θα βρίσκουν τη χαρά μέσα στο έργο τους. Άλλωστε, η τέχνη είναι μάθημα ειλικρίνειας…
Στον σημερινό πολύπλοκο κόσμο η τέχνη αποτελεί διέξοδο για τη δημιουργική δύναμη και την αγωγή της ψυχής των ανθρώπων, έχοντας τη ζωντανή ιδιότητα να επαναφέρει αισθητικές αξίες του παρελθόντος, αποδεικνύοντας τη διαχρονικότητα της θαυματουργής ανθρώπινης διαίσθησης του μέτρου. Η τέχνη συμβάλλει στην ανάπτυξη της δημιουργικότητας, της επικοινωνίας, της πρωτοβουλίας και της ευελιξίας, στοιχείων που είναι απαραίτητα ώστε η νεολαία να διαμορφώσει ισορροπημένη προσωπικότητα, που θα της επιτρέπει να ανταποκρίνεται στις συνεχώς μεταβαλλόμενες συνθήκες της σύγχρονης κοινωνίας.
Τελικά
Ο στόχος της εκπαίδευσης οφείλει να είναι η αύξηση του κατά κεφαλήν περιεχομένου των εκπαιδευομένων και η τόνωση της αισθητικής πλευράς της ζωής τους…
Ο. Καθ. Χρήστος Β. Μασσαλάς-π. Πρύτανης του Πανεπιστημίου Ιωαννίνων
Πρόεδρος του Ριζαρείου Ιδρύματος