ΟΜΙΛΙΕΣ
ΑΝΑΖΗΤΩΝΤΑΣ ΤΟ ΦΩΣ...
Ομ. καθ. Χρήστος Β. Μασσαλάς-π. πρύτανης του πανεπιστημίου Ιωαννίνων
Στο σημερινό κόσμο όπου ένας ιός αλλάζει τον τρόπο σκέψης και την πορεία της ανθρωπότητας, ίσως είναι σκόπιμο να αναζητηθεί στήριγμα στη σκέψη του Διαφωτισμού του 18ου αιώνα. Σε μια σκέψη (σκέψεις) που έχει υποστεί κριτικές και δοκιμασίες. Στο σήμερα χρειαζόμαστε αναθεμελίωση του Διαφωτισμού, που να διαφυλάσσει την κληρονομιά του παρελθόντος, υποβάλλοντάς την ταυτόχρονα σε κριτικό έλεγχο, αποτιμώντας την στο φως των επιθυμητών και ανεπιθύμητων συνεπειών της. Για να δούμε τον κόσμο μας με το βλέμμα ενός αναμορφωμένου Διαφωτισμού θα προσπαθήσω να μεταφέρω κάποιες από τις βασικές θέσεις του.
Για τον Kant, ο Διαφωτισμός ήταν η τελική ενηλικίωση της ανθρωπότητας, η χειραφέτηση της ανθρώπινης συνείδησης από την ανωριμότητα της άγνοιας και της πλάνης.
Η πρώτη κατάκτηση ήταν η αυτονομία της γνώσης. Έτσι, καμιά αυθεντία δεν βρίσκεται πλέον στο απυρόβλητο της κριτικής, όσο καθιερωμένη κι αν είναι, όσο κύρος κι αν διαθέτει. Η απελευθέρωση της γνώσης άνοιξε τον δρόμο για την ανάπτυξη της επιστήμης. Όσον αφορά τη ζωή, ό, τι κι αν ισχύει για το μετά..., ο άνθρωπος οφείλει να δώσει νόημα στην επίγεια ύπαρξή του. Ο Διαφωτισμός αντικατέστησε την αναζήτηση της σωτηρίας με την αναζήτηση της ευτυχίας και έδωσε ώθηση στην εκκοσμίκευση της ευρωπαϊκής σκέψης. Θα πρέπει να επισημανθεί ότι οι περισσότεροι επιστήμονες του 18ου αιώνα ήταν ευσεβείς...
Ο Διαφωτισμός δημιούργησε έναν «απομαγευμένο» κόσμο, σκοπός του οποίου ήταν να ανοίξει ο δρόμος και να πάρουν οι άνθρωποι το πεπρωμένο στα χέρια τους.
Στην πραγματικότητα, ο Διαφωτισμός ήταν άμορφος και ετερόκλιτος και η εποχή του ήταν εποχή διαμάχης μάλλον παρά συναίνεσης. Κατά την άποψη των ειδικών, απορροφούσε και συνάρθρωνε απόψεις οι οποίες στο παρελθόν βρίσκονταν σε σύγκρουση. Τα συστατικά του ήταν παλιά, ο συνδυασμός ήταν νέος, διαπνέονταν δε από τον ορθολογισμό και τον εμπειρισμό.
Κατά τον Montesquieu (1689-1755): «ο άνθρωπος, ως ον φυσικής τάξης, κυβερνάται από αμετάβλητους νόμους, όπως και τα άλλα σώματα, ως νοήμων ον, παραβιάζει ακατάπαυστα τους νόμους που θέσπισε ο Θεός και αλλάζει όσους θεσπίζει ο ίδιος». Ο Διαφωτισμός έδωσε έμφαση στον άνθρωπο, την ελευθερία, την ισότητα και την οικουμενικότητα των αξιών. Κατά τον R. Porter[1]: «τους ηγέτες του Διαφωτισμού ενδιέφερε περισσότερο να καταφέρνουν πλήγματα με την κριτική τους και ήταν κατά κύριο λόγο δοσμένοι στην πολύ ευρύτερη και πιο δημιουργική προσπάθεια να φτάσουν σε μια νέα, πιο ανθρώπινη, πιο επιστημονική κατανόηση του ανθρώπου ως κοινωνικού και φυσικού όντος». Οι ιδέες του καταδικάστηκαν από τις θρησκευτικές και πολιτικές εξουσίες. Ο Διαφωτισμός εξισώθηκε με την επανάσταση και η επανάσταση με την τρομοκρατία. Κατά τον Todorov (1939-2017): «το λάθος του διαφωτισμού ήταν ότι έβαλε τον άνθρωπο στη θέση του Θεού ως πηγή των ιδανικών του, τον ορθό λόγο στη θέση των συλλογικών παραδόσεων, την ισότητα αντί της ιεραρχίας, τη λατρεία της ποικιλότητας αντί της λατρείας της ενότητας».
Οι άνθρωποι δεν μπορούν να ζουν χωρίς καμία παράδοση, χωρίς καμία κληρονομιά μεταβιβαζόμενη από τους παλαιότερους. Η φυσική μας κατάσταση είναι να ζούμε μέσα σε μια κουλτούρα και το κοινό συμφέρον εκφράζεται με τη γενική βούληση (Ζ-Ζ. Rousseau:1712-1778). Η σφαίρα της βούλησης αποβλέπει στο αγαθό και η σφαίρα της γνώσης στο αληθινό. Η πρώτη ενσαρκώνεται στην πολιτική δράση, ενώ η δεύτερη στην επιστήμη. Η αλήθεια είναι εχθρός της εξουσίας και εκείνων που την ασκούν... είναι υπεράνω των νόμων. Άλλωστε, και οι νόμοι δεν απορρέουν από μια κατεστημένη αλήθεια, αλλά εκφράζουν τη δημόσια βούληση που υπόκειται πάντα σε μεταβολές.
Η εποχή μας έχει γίνει εποχή της λήθης των σκοπών και του καθαγιασμού των μέσων. Όταν όμως η επιστήμη και η πολιτική αποποιούνται κάθε ανθρωπιστικό σκοπό, τότε θέτουν σε κίνδυνο το πνεύμα του Διαφωτισμού.
Για τους ανθρώπους του Διαφωτισμού δουλεία και δίκαιο είναι δυο λέξεις αντιφατικές και αλληλο-αποκλείονται (Montesquieu, Rousseau). Μια ενέργεια είναι καλή αν αντιστοιχεί σε ένα αξίωμα που μπορεί να γίνει καθολικός νόμος (Kant). Το δίκαιο και το άδικο είναι αποτελέσματα του αλτρουισμού και του εγωισμού, αντίστοιχα (Rousseau).
Για την παράδοση του Διαφωτισμού η οικουμενικότητα των αξιών είναι αλληλένδετη με την πολλαπλότητα των πολιτισμών. Το πνεύμα του Διαφωτισμού δεν πρέπει να συγχέεται ούτε με τον δογματισμό, ο δικός μου πολιτισμός πρέπει να επιβληθεί στους άλλους, ούτε με τον μηδενισμό, όλοι οι πολιτισμοί είναι το ίδιο πράγμα. Έτσι, τα δικαιώματα δεν πρέπει να συγχέονται με την ηθικότητα (η σωτηρία της ψυχής είναι έργο της θρησκείας). Έργο των δικαστών και του διεθνούς δικαίου είναι η προάσπιση των συμφωνιών που έχουν συναφθεί μεταξύ ανθρώπων ή κρατών.
Το πνεύμα του Διαφωτισμού είναι οικουμενικό. Ίχνη του θα βρούμε στην Ινδία, την Κίνα, το Ισλάμ,.... Για όλους ήταν προτιμότερη η ανεκτικότητα παρά ο πόλεμος και οι διωγμοί. Για τον Διαφωτισμό τα θεμέλια της ηθικής πρέπει να είναι οικουμενικά, πράγμα που συνεπάγεται την ενότητα του ανθρώπινου γένους και ακόμη ότι η κοινωνία οφείλει να εδράζεται σε καθαρά ανθρώπινες αρχές-η επίγεια εξουσία στα χέρια του ηγεμόνα και όχι των μεσολαβητών του επέκεινα.
Ο Διαφωτισμός ενισχύει τη διαφορετικότητα, την άμιλλα, την ανεκτικότητα, και προστατεύει το κριτικό πνεύμα. Οι αρχές αυτές είναι σημαντικό να επικρατήσουν στην Ευρώπη του σήμερα που αναγνωρίζει τα δικαιώματα όχι μόνο των ατόμων αλλά και των ιστορικών, πολιτισμικών και πολιτικών κοινοτήτων που την απαρτίζουν.
Τελικά
Ο Διαφωτισμός είναι μια στάση απέναντι στον κόσμο... Είμαστε όλοι παιδιά του, ακόμη κι όταν τον καταγγέλλουμε[2]. Τα προβλήματα που πολέμησε το πνεύμα του αποδείχτηκαν λίαν ανθεκτικά και μάλιστα πολλαπλασιάστηκαν... Οι άνθρωποι δεν αλλάζουν... έχουν ανάγκη από ασφάλεια και παραμυθία, όχι λιγότερο από όσο έχουν ανάγκη από ελευθερία και αλήθεια. Η επιθυμία για εξουσία και η συνακόλουθη χρήση βίας, είναι χαρακτηριστικά της ανθρώπινης φύσης.
Είναι καιρός να προβληματιστούμε για τον Διαφωτισμό του καιρού μας, για το φως που θα φωτίσει τον δρόμο μας σε έναν πλανήτη στον οποίο θα κυριαρχεί η ενότητα του ανθρώπινου είδους...
ΧΒΜ/Δεκέμβριος 2024